Tiệp Khắc – Wikipedia tiếng Việt

Tiệp Khắc (tiếng Séc: Československo, tiếng Slovak: Česko-Slovensko, trước năm 1990: Československo, dịch ”Séc-Slovakia”), trong khẩu ngữ còn gọi tắt là Tiệp, là một cựu nhà nước có chủ quyền tại Trung Âu tồn tại từ tháng 10 năm 1918, khi nó tuyên bố độc lập khỏi Đế quốc Áo-Hung, cho tới năm 1992. Từ 1939 tới 1945 quốc gia này trên thực tế không tồn tại, vì bị bắt buộc giải tán và sáp nhập một phần vào nước Đức Phát xít, nhưng Chính phủ Séc lưu vong quả thực có tồn tại trong giai đoạn này trong khi Slovakia độc lập khỏi Séc. Ngày 1 tháng 1 năm 1993 Tiệp Khắc phân chia trong hòa bình thành Cộng hòa Séc và Slovakia. Cộng hòa Séc hiện nay kế thừa Tiệp Khắc về mặt pháp lý.

Danh xưng “Tiệp Khắc” trong tiếng Việt là giản xưng của Tiệp Khắc Tư Lạc Phạt Khắc (Trung văn: 捷克斯洛伐克, bính âm: Jiékè Sīluòfákè), dùng tiếng Trung Quốc phiên âm từ “Czechoslovakia”. Trong đó, “Tiệp Khắc” (Jiékè) là chỉ Séc, “Tư Lạc Phạt Khắc” (Sīluòfákè) là chỉ Slovakia. Hiện nay cũng có một số người Việt Nam gọi Séc là “Tiệp Khắc” hoặc “Tiệp”

Các đặc thù cơ bản[sửa|sửa mã nguồn]

Hình thức nhà nước:

Nước láng giềng: Đức (1945–1990: Cộng hòa Liên bang Đức và Cộng hòa Dân chủ Đức), Ba Lan, từ 1945 Liên bang Xô viết (1992: Ukraina), România (cho tới năm 1939), Hungary, Áo

Địa hình: Nói chung bằng phẳng. Vùng phía tây là một phần của dải đất cao bắc trung Âu. Vùng phía đông gồm phần phía bắc của lòng chảo Núi Carpathian và Sông Danube.

Khí hậu: Chủ yếu lục địa nhưng thay đổi từ nhiệt độ ôn hòa của Trung Âu ở phía tây tới các hệ thống thời tiết khắc nghiệt hơn có ảnh hưởng Đông Âu và vùng phía tây Liên Xô tại phía đông.

Tên chính thức[sửa|sửa mã nguồn]

Tiệp Khắc năm 1928Tiệp Khắc được xây dựng tháng 10 năm 1918 như một trong những vương quốc kế tục của Áo-Hung ở cuối Thế chiến I. Nó gồm những chủ quyền lãnh thổ lúc bấy giờ của Cộng hòa Séc, Slovakia và Carpathian Ruthenia. Lãnh thổ của nó gồm 1 số ít vùng rất công nghiệp hoá của Áo-Hung cũ. Đây là một vương quốc đa sắc tộc. Thành phần sắc tộc nguyên thủy của nhà nước mới gồm 51 % người Séc, 16 % người Slovak, 22 % người Đức, 5 % người Hung và 4 % người Rusyn hay Ruthenia. [ 3 ] Nhiều người Đức, Hungary, Ruthenia và người Ba Lan [ 4 ] và 1 số ít người Slovak, cảm thấy bất lợi tại Tiệp Khắc, bởi giới chỉ huy chính trị quốc gia đưa ra một nhà nước TW tập quyền và đa phần thời hạn không được cho phép tự trị chính trị cho những nhóm sắc tộc. Chính sách này, cộng với sự tuyên truyền Phát xít ngày càng tăng đặc biệt quan trọng ở vùng công nghiệp hoá nói tiếng Đức Sudetenland, đã dẫn tới thực trạng căng thẳng mệt mỏi leo thang trong sắc dân không phải Séc .Tư tưởng chính thống về nhà nước lập hiến của vương quốc mới thời gian đó là không có người Séc và người Slovak, chỉ một dân tộc bản địa : Tiệp Khắc ( xem Chủ nghĩa Tiệp Khắc ). Nhưng không phải mọi sắc tộc đều đồng ý chấp thuận với tư tưởng này ( đặc biệt quan trọng là người Slovak ) và một khi một nhà nước Tiệp Khắc thống nhất được tái lập sau Thế chiến II ( sau sự giải tán của vương quốc trong Thế chiến II ) sáng tạo độc đáo này bị bỏ lại và Tiệp Khắc là một quốc gia hai dân tộc bản địa – người Séc và người Slovak .
Tiệp Khắc năm 1930 : ngôn từ

Thế chiến II[sửa|sửa mã nguồn]

Theo Thoả thuận Munich năm 1938, Anh Quốc và Pháp buộc Tiệp Khắc nhượng những vùng biên giới nói tiếng Đức cho Phát xít Đức dù đã sống sót những hiệp ước, trong cái thường được gọi là một phần của Sự phản bội phương Tây. Năm 1939 phần còn lại ( ” rump ” ) của Tiệp Khắc bị Phát xít Đức xâm lược và phân loại thành vùng Bảo hộ Bohemia và Moravia và Cộng Hòa Slovak con rối. Đa phần Slovakia và hàng loạt Subcarpathian Ruthenia bị Hungary sáp nhập .

Tiệp Khắc Cộng sản[sửa|sửa mã nguồn]

Sau Thế chiến II, nước Tiệp Khắc trước chiến tranh được tái lập, ngoại trừ Subcarpathian Ruthenia, bị Liên Xô sáp nhập và đưa vào Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết Ukraine. Nghị định Beneš được công bố liên quan tới sắc tộc Đức (xem Thoả thuận Potsdam) và sắc tộc Hungary. Theo các nghị định này, quyền công dân bị bãi bỏ với người có nguồn gốc sắc tộc Đức và Hungary, những người từng nhận quyền công dân Đức hoặc Hungary trong thời chiếm đóng. (Năm 1948 điều khoản này bị xoá bỏ cho người Hungary, nhưng chỉ một phần cho người Đức). Sau đó thường tịch thu tài sản của họ và trục xuất khoảng 90% dân số sắc tộc Đức tại Tiệp Khắc, hơn 2 triệu người. Những người còn lại bị buộc tội chung là đã ủng hộ Phát xít (sau Thoả thuận Munich, và 97.32% người Đức Sudeten thành niên bỏ phiếu cho NSDAP trong cuộc bầu cử tháng 12 năm 1938). Hầu như mọi nghị định đều nói dứt khoát rằng sự trừng phạt không áp dụng cho những người chống phát xít, dù thuật ngữ chống phát xít không được định nghĩa rõ ràng. Khoảng 250,000 người Đức, nhiều người lấy người Séc, một số người chống phát xít, và cả những người yêu cầu tái lập đất nước thời hậu chiến, vẫn ở lại Tiệp Khắc. Nghị định Beneš vẫn gây ra tranh cãi lớn giữa các nhóm quốc gia tại Cộng hòa Séc, Đức, Áo và Hungary.[6]

Carpathian Ruthenia bị chiếm đóng bởi ( vào tháng 6 năm 1945 chính thức nhượng lại ) Liên Xô. Năm 1946 trong cuộc bầu cử nghị viện Đảng Cộng sản Tiệp Khắc thắng lợi tại vùng đất Séc ( Đảng dân chủ thắng lợi tại Slovakia ). Tháng 2 năm 1948 những người Cộng sản lên nắm quyền lực tối cao. Dù họ liên tục duy trì sự đa nguyên chính trị bịa đặt với sự sống sót của Mặt trận Quốc gia, ngoại trừ một thời hạn ngắn cuối thập niên 1960 ( Mùa xuân Prague ) quốc gia này có đặc trưng ở sự thiếu vắng dân chủ tự do. Tuy nền kinh tế tài chính của nó vẫn tiên tiến và phát triển hơn nền kinh tế tài chính những nước láng giềng ở Đông Âu, Tiệp Khắc dần trở nên yếu ớt về kinh tế tài chính so với Tây Âu .Năm 1968, sau một quy trình tiến độ tự do hoá ngắn, năm nước Khối Đông Âu xâm lược Tiệp Khắc. Liên Xô cho xe tăng tiến vào Prague ngày 21 tháng 8 năm 1968. [ 7 ] Người đứng đầu chính phủ nước nhà Xô viết Leonid Brezhnev coi sự can thiệp này là tối thiết yếu cho sự sống sót của Xô viết, mạng lưới hệ thống xã hội chủ nghĩa và cam kết triển khai can thiệp vào bất kể nước nào tìm cách sửa chữa thay thế chủ nghĩa xã hội bằng chủ nghĩa tư bản. [ 8 ] Năm 1969, Tiệp Khắc chuyển thành một liên bang gồm Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Séc và Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Slovak. Theo hình thức liên bang, những sự không công minh giữa Séc và Slovak gây ảnh hưởng tác động tới nhà nước bị hạn chế. Một số bộ, như bộ giáo dục, chính thức được chuyển cho hai nước cộng hòa. Tuy nhiên, sự quản trị chính trị tập trung chuyên sâu bởi Đảng Cộng sản hạn chế khá nhiều hiệu suất cao của sự liên bang hoá .Thập niên 1970 tận mắt chứng kiến sự trỗi dậy của trào lưu phản đối tại Tiệp Khắc, đại diện thay mặt bởi ( trong số những người khác ) Václav Havel. Phong trào tìm cách tham gia mạnh hơn vào chính trị và biểu lộ dưới hình thức phản đối chính thức, diễn ra trong những số lượng giới hạn của những hoạt động giải trí việc làm ( đi xa tới mức một lệnh cấm nghiệp đoàn chuyên nghiệp và phủ nhận giáo dục cao cho con trẻ những người sự không tương đồng được ban ra ), công an đe doạ và thậm chí còn là cả nhà tù .
Năm 1989 quốc gia này lại quay trở lại dân chủ sau Cách mạng Nhung. Điều này xảy ra cùng khoảng chừng thời hạn với sự sụp đổ của chủ nghĩa cộng sản tại România, Bulgaria, Hungary và Ba Lan. Trong vòng ba năm những người cộng sản đã bị gạt bỏ khỏi Châu Âu .

Không giống Nam Tư và Liên bang Xô viết, sự chấm dứt của Chủ nghĩa cộng sản ở nước này không tự động có nghĩa sự chấm dứt của cái tên “cộng sản”: từ “xã hội chủ nghĩa” bị bỏ đi ngày 29 tháng 3 năm 1990, và được thay bằng “liên bang”.

Năm 1992, vì những căng thẳng mệt mỏi leo thang của chủ nghĩa vương quốc, Tiệp Khắc giải tán trong độc lập theo những quy trình trong nghị viện. Lãnh thổ của nó trở thành Cộng hòa Séc và Slovakia, được chính thức lập ra ngày 1 tháng 1 năm 1993 .

Chính sách đối ngoại[sửa|sửa mã nguồn]

Thoả thuận và thành viên tổ chức triển khai quốc tế[sửa|sửa mã nguồn]

Sau Thế chiến II, thành viên tích cực trong Hội đồng Tương trợ Kinh tế ( Comecon ), Khối hiệp ước Warszawa, Liên hiệp quốc và những cơ quan khác của tổ chức triển khai này, tham gia ký kết Hội nghị An ninh và Hợp tác châu Âu

Phân chia hành chính[sửa|sửa mã nguồn]

• 1918–1923: các hệ thống khác nhau trong lãnh thổ Áo cũ (Bohemia, Moravia, một phần nhỏ của Silesia) so với lãnh thổ cũ của Hungary (Slovakia và Ruthenia): ba vùng đất (země) (cũng được gọi là các đơn vị quận (obvody)): Bohemia, Moravia, Silesia, cộng thêm 21 hạt (župy) tại Slovakia ngày nay và hai(?) hạt tại Ruthenia hiện nay; cả vùng đất và hạt đều được chia thành các quận (okresy).
• 1923–1927: như trên, ngoại trừ các hạt của Slovakia và Ruthenia bị thay thế bởi sáu (grand) hạt ((veľ)župy) tại Slovakia và một (grand) hạt tại Ruthenia, và các con số và các biên giới của okresy bị thay đổi trong hai lãnh thổ đó.
• 1928–1938: bốn vùng đất (Séc: země, Slovak: krajiny): Bohemia, Moravia-Silesia, Slovakia và Subcarpathian Ruthenia, được chia thành các quận (okresy).
• Late 1938–tháng 3 năm 1939: như trên, nhưng Slovakia và Ruthenia giành được quy chế “vùng đất tự trị”.
• 1945–1948: như năm 1928–1938, trừ Ruthenia trở thành một phần của Liên bang Xô viết.
• 1949–1960: 19 vùng (kraje) được chia thành 270 okresy.
• 1960–1992: 10 kraje, Praha, và (từ 1970) Bratislava (thủ đô Slovakia); chúng được chia thành 109–114 okresy; kraje bị xoá bỏ thạm thời ở Slovakia năm 1969–1970 và cho nhiều mục đích từ năm 1991 tại Tiệp Khắc; ngoài ra, Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Séc và Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Slovak được thành lập năm 1969 (không có từ Xã hội chủ nghĩa từ 1990).

Nhóm dân và sắc tộc[sửa|sửa mã nguồn]

Tại thời gian trước khi phân loại, năm 1991, Tiệp Khắc có 15,6 triệu dân, trong đó người Séc chiếm 62,8 %, người Slovakia chiếm 31 %, người gốc Hungary chiếm 3,8 %, người gốc Romania 0,7 %, người gốc Silesi 0,3 %. Ngoài ra, tại Tiệp Khắc còn 1 số ít ít người gốc Ruthe, Ukraina, Đức, Ba Lan và Do Thái. Người Séc, Slovakia, Silesi và Ba Lan cùng là những dân tộc bản địa Tây Slav. Người Ruthe và Ukraina cùng là những dân tộc bản địa Đông Slav .
Sau Thế chiến II, một sự độc quyền chính trị do Đảng Cộng sản Tiệp Khắc ( KSC ) nắm giữ Open. Gustáv Husák được bầu làm thư ký thứ nhất của KSC năm 1969 ( chuyển thành tổng thư ký năm 1971 ) và quản trị Tiệp Khắc năm 1975. Các đảng và tổ chức triển khai khác có sống sót nhưng chỉ đóng vai trò phụ thuộc vào cho KSC. Tất cả những đảng chính trị cũng như nhiều tổ chức triển khai quần chúng bị gộp lại dưới bóng của Mặt trận Quốc gia. Những nhà hoạt động giải trí về quyền con người và tôn giáo bị đàn áp can đảm và mạnh mẽ .

Phát triển hiến pháp[sửa|sửa mã nguồn]

Tiệp Khắc có những hiến pháp sau trong lịch sử dân tộc của mình ( 1918 – 1992 ) :
Sau Thế chiến II, kinh tế tài chính là tập trung chuyên sâu kế hoạch hoá, với những link chỉ huy từ đảng cộng sản, tương tự như như Liên bang Xô viết. Ngành công nghiệp luyện kim lớn nhờ vào vào nhập khẩu quặng sắt và phi sắt .

• Công nghiệp: Công nghiệp khai khoáng và chế tạo chiếm chủ yếu. Các ngành chính gồm chế tạo máy, hoá chất, chế biến thực phẩm, luyện kim và dệt may. Công nghiệp lãng phí năng lượng, vật tư và nhân công, kỹ thuật chậm cải tiến, nhưng nước này là nguồn cung cấp máy móc chất lượng cao, máy bay, động cơ hàng không và công cụ, đồ điện tử và vũ khí chính cho các quốc gia cộng sản khác.
• Nông nghiệp: Lĩnh vực nhỏ nhưng cung cấp phần chủ yếu nhu cầu thực phẩm quốc gia, vì các nông trang đã được tập thể hoá với diện tích lớn và có cách thức hoạt động khá hiệu quả. Phụ thuộc vào nhập khẩu ngũ cốc (chủ yếu làm thức ăn gia súc) trong những năm thời tiết không thuận lợi. Sản xuất thịt bị ảnh hưởng bởi thiếu thức ăn, nhưng lượng thịt tiêu thụ trên đầu người cao.
• Thương mại nước ngoài: Xuất khẩu ước tính US$17.8 tỷ năm 1985, trong số đó 55% máy móc, 14% nhiên liệu và vật liệu, 16% hàng hoá chế tạo. Nhập khẩu ước tính US$17.9 tỷ năm 1985, trong sóo đó 41% nhiên liệu và vật liệu, 33% máy móc, 12% sản phẩm nông nghiệp và lâm nghiệp. Năm 1986, khoảng 80% thương mại nước ngoài là với các quốc gia cộng sản.
• Tỷ giá hối đoái: Chính thức, hay thương mại, tỷ giá Crowns (Kcs) 5.4 trên US$1 năm 1987; du lịch, hay phi thương mại, tỷ giá Kcs 10.5 trên US$1. Không tỷ giá nào phản ánh đúng sức mua. Tỷ giá trên chợ đen khoảng Kcs 30 trên US$1, và tỷ giá này trở thành chính thức khi đồng tiền trở thành chuyển đổi được đầu thập niên 1990.
• Năm tài chính: Năm dương lịch.
• Chính sách thuế: Nhà nước sở hữu hầu như toàn bộ phương tiện sản xuất. Nguồn thu từ các doanh nghiệp nhà nước là nguồn thu chủ yếu tiếp theo là thuế doanh thu. Các khoản chi ngân sách lớn cho các chương trình xã hội, trợ cấp, và đầu tư. Ngân sách thường cân bằng hay hơi thặng dư.

Nguồn tài nguyên[sửa|sửa mã nguồn]

Sau Thế chiến II, nước này thiếu nguồn năng lượng, nhờ vào vào nhập khẩu dầu thô và khí tự nhiên từ Liên Xô, than xám trong nước, và nguồn năng lượng hạt nhân hay thuỷ điện. Năng lượng là một yếu tố lớn trong thập niên 1980 .

Vận tải và Viễn thông[sửa|sửa mã nguồn]

Xã hội và nhóm Xã hội[sửa|sửa mã nguồn]

Giáo dục đào tạo là không tính tiền ở mọi Lever và phổ cập từ tuổi lên sáu tới mười lăm. Đại đa số người dân biết chữ. Hệ thống dạy nghề tăng trưởng cao và những trường nghề tương hỗ những trường trung học và những viện giáo dục cao học .
Năm 1991 : Cơ đốc giáo La Mã 46,4 %, Phúc âm Luther 5,3 %, Vô thần 29,5 %, không rõ 16,7 %, nhưng có những sự độc lạ lớn giữa hai nước cộng hoà lập hiến – xem Cộng hoà Séc và Slovakia

Sức khỏe, phúc lợi xã hội và nhà ở[sửa|sửa mã nguồn]

Sau Thế chiến II, chăm nom sức khoẻ không lấy phí được vận dụng cho mọi công dân. Kế hoạch chăm nom sức khoẻ vương quốc nhấn mạnh vấn đề tới phòng ngừa ; những TT y tế tại những xí nghiệp sản xuất và những địa phương tương hỗ cho những bệnh viện và những cơ sở y tế. Đã có những cải tổ lớn trong chăm nom sức khoẻ tại nông thôn trong thập niên 1960 và 1970 .

Truyền thông tại Tiệp Khắc bị kiểm soát bởi Đảng Cộng sản Tiệp Khắc (KSČ). Việc sở hữu cá nhân với mọi cơ quan xuất bản hay truyền thông bị cấm, dù các nhà thờ và các tổ chức khác có xuất bản các tạp chí định kỳ và các tờ báo. Thậm chí với sự độc quyền báo chí trong tay các tổ chức dưới sự kiểm soát của KSČ, mọi sách báo xuất bản đều bị Văn phòng Báo chí và Thông tin của chính phủ kiểm duyệt.

Đội tuyển bóng đá vương quốc Tiệp Khắc khá nổi tiếng trên quốc tế, với 8 lần góp mặt tại những vòng chung kết FIFA World Cup, đứng hạng 2 tại World Cup 1934 và 1962. Đội bóng cũng giành chức vô địch châu Âu năm 1976 và đứng hạng 3 năm 1980 .Đội tuyển hockey trên băng Tiệp Khắc đã giành nhiều huy chương tại những giải đấu quốc tế và Olympics .

Emil Zátopek, người giành bốn huy chương vàng điền kinh Olympic được coi là một trong những vận động viên điền kinh hàng đầu trong lịch sử.

Vera Časlavska là vận động viên thể dục đoạt nhiều huy chương, với tám huy chương vàng và bốn huy chương bạc, và đã đại diện thay mặt cho Tiệp Khắc ở ba kỳ Olympics liên tục .Các tay vợt đánh tennis nổi tiếng Ivan Lendl, Miloslav Mečíř, Daniela Hantuchová và Martina Navrátilová đều sinh ở Tiệp Khắc .

Liên kết ngoài[sửa|sửa mã nguồn]

Source: https://thomaygiat.com
Category: Điện Nước