Trang chủ Kỹ Thuật Số Nhà Tùy – Wikipedia tiếng Việt

Nhà Tùy – Wikipedia tiếng Việt

Nhà Tùy (tiếng Trung: 隋朝; Hán-Việt: Tùy triều; bính âm: Suí cháo, 581-619) là một triều đại trong lịch sử Trung Quốc, kế thừa Nam-Bắc triều, theo sau nó là triều Đường. Năm 581, Tùy Văn Đế Dương Kiên thụ thiện từ Bắc Chu Tĩnh Đế mà kiến lập triều Tùy; đến năm 619 thì Hoàng Thái Chủ Dương Đồng nhường ngôi cho Vương Thế Sung, triều Tùy diệt vong, vận nước kéo dài 38 năm.[1] Từ khi Tùy Văn Đế lên ngôi, triều đình căn cứ theo kinh nghiệm thời Nam-Bắc triều mà tiến hành cải cách chế độ chính trị, cho xây dựng Đại Vận Hà kéo theo sự xuất hiện của rất nhiều thành thị dọc theo kênh, thay thế phế lập rất nhiều thứ cũ mới. Trên các lĩnh vực chính trị, kinh tế, văn hóa và ngoại giao, triều Tùy có ảnh hưởng sâu rộng đến triều Đường, triều Tống, và các triều đại sau này của Trung Quốc.

Dương Kiên thuộc thế gia Quan Lũng Hồ-Hán của Bắc Chu, từ từ trấn áp triều đình Bắc Chu sau khi Bắc Chu Tuyên Đế Vũ Văn Uân kế vị. Sau khi Bắc Chu Tĩnh Đế Vũ Văn Xiển tức vị khi còn nhỏ tuổi, Dương Kiên khống chế triều chính với thân phận ngoại thích. Năm 581, Bắc Chu Tĩnh Đế thiện nhượng cho Dương Kiên, Bắc Chu mất, Dương Kiên đặt quốc hiệu là ” Tùy “. [ 2 ] Năm 587, Tùy Văn Đế phế trừ Hậu Lương, đến năm 589 thì phát động cuộc chiến tranh diệt Nam triều Trần, bắt được Trần Hậu Chủ Trần Thúc Bảo. Đến lúc này, triều Tùy thống nhất thiên hạ, cục diện phân liệt từ thời Ngụy-Tấn-Nam-Bắc triều chấm hết .Triều Tùy tổng kết nguyên do hưng vong của những triều trước, tập trung chuyên sâu vào việc duy trì quan hệ với nông dân, điều hòa quan hệ trong tập đoàn lớn thống trị, khiến xích míc xã hội có xu thế hòa hoãn, kinh tế tài chính và văn hóa truyền thống tăng trưởng nhanh gọn, Open cảnh tượng phồn hoa, khai sáng ra Khai Hoàng chi trị. Tuy nhiên, vào những năm cuối, Tùy Văn Đế trở nên cố chấp, đại sát công thần, khiến Tùy suy thoái và khủng hoảng. Tháng 8 năm năm 604, Tùy Văn Đế qua đời, Thái tử Dương Quảng kế vị, tức Tùy Dạng Đế. Để củng cố sự tăng trưởng của triều Tùy, Tùy Dạng Đế cho kiến thiết xây dựng nhiều khu công trình quy mô lớn, triển khai những cuộc chinh phục, Tùy tăng trưởng đến cực thịnh vào đầu thời Dạng Đế. Tuy nhiên, do quá khoa trương, Tùy Dạng Đế khiến cho quốc lực hao phí, nhất là ba lần tiến công Cao Câu Ly. Cuối cùng, Tùy chìm trong những cuộc khởi nghĩa nông dân, Tùy Dạng Đế dời đông đô Lạc Dương đến Giang Đô ( tức Dương Châu ngày này ). Tháng 4 năm 618, Vũ Văn Hóa Cập cùng những tướng lĩnh khác phát động binh biến, sát hại Tùy Dạng Đế. Đến tháng 6, tại Trường An, Tùy Cung Đế nhường ngôi cho Lý Uyên, triều Đường được kiến lập ; tại Lạc Dương, tháng 5 năm 618, Vương Thế Sung phế Dương Đồng, Tùy mất. Từ thời Tùy mạt, diễn ra cục diện quần hùng cát cứ, sau cuối thống nhất dưới trướng triều Đường. [ 1 ]

Về mặt chế độ chính trị, tam tỉnh lục bộ chế do triều Tùy lập ra có ảnh hưởng sâu rộng đến hậu thế, giúp củng cố chế độ trung ương tập quyền; chế định ra chế độ khoa cử hoàn chỉnh, dùng để tuyển chọn đề bạt nhân tài ưu tú, làm suy yếu quyền hạn của sĩ quan thế tộc lũng đoạn. Ngoài ra, triều đình Tùy còn lập ra chế độ nghị sự chính sự, chế độ giám sát, chế độ khảo tích, đều giúp củng cố cơ chế chính phủ, có ảnh hưởng sâu rộng đến chế độ chính trị triều Đường và hậu thế.[3] Về quân sự, triều Tùy tiếp tục tiến hành và cải cách chế độ phủ binh. Về kinh tế, một mặt thực hiện quân điền chế và tô dung điều chế, mặt khác lại chọn cách dùng các biện pháp “đại sách mạc duyệt” và “thâu tịch định dạng” để điều tra chính xác hơn về số hộ, nhằm gia tăng thu nhập tài chính.

Để củng cố sự tăng trưởng của triều đại, Tùy Văn Đế và Tùy Dạng Đế cho kiến thiết xây dựng Đại Vận Hà và trì đạo ( tức quốc lộ ), xây nên Đại Hưng thành và đông đô, đồng thời xây đắp Trường Thành để bảo lãnh ngoại tộc quy phụ. Các chủ trương này giúp tăng cường năng lực trấn áp của triều đình Tùy ở Quan Trung so với khu vực phương Bắc, Quan Đông và Giang Nam ; khiến kinh tế tài chính, văn hóa truyền thống và nhân dân những địa phương của Tùy hoàn toàn có thể giao lưu thuận tiện, còn hình thành trọng trấn kinh tế tài chính Giang Đô. Về mặt ngoại giao, triều Tùy thịnh thế khiến những vương quốc xung quanh như Cao Xương, [ 4 ] Oa Quốc, Cao Câu Ly, Tân La, Bách Tế, hay nội thuộc Đông Đột Quyết [ 5 ] đều chịu ảnh hưởng tác động từ văn hóa truyền thống và phép tắc của triều Tùy, ” khiển Tùy sứ ” của Nhật Bản được biết đến nhiều nhất trên nghành nghề dịch vụ giao lưu ngoại giao. [ 3 ]

Quật khởi và thống nhất[sửa|sửa mã nguồn]

Năm 577, Bắc Chu diệt Bắc Tề, thống nhất Hoa Bắc, quốc lực sau đó trở nên hưng thịnh, tuy nhiên Bắc Chu Tuyên Đế xa xỉ phô trương, đắm chìm tuy nhiên tửu sắc, chính trị hủ bại, [ 6 ] còn đồng thời có năm vị hoàng hậu. [ chú 2 ] Ngoại thích Dương Kiên thừa cơ khiển trọng thần Bắc Chu ra ngoài kinh thành, từ từ trấn áp triều chính. Ngày 8 tháng 6 năm 580, Bắc Chu Tuyên Đế bệnh mất, Dương Kiên trợ giúp Vũ Văn Xiển còn nhỏ tuổi lên kế vị, tức Bắc Chu Tĩnh Đế, Dương Kiên trở thành đại thừa tướng phụ chính. Tương châu tổng quản Uất Trì Huýnh, Vân châu tổng quản Tư Mã Tiêu Nan và Ích châu tổng quản Vương Khiêm và những người khác bất mãn trước việc Dương Kiên chuyên quyền, do vậy liên hiệp làm phản, tuy nhiên bị những tướng Vi Hiếu Khoan và Vương Nghị và Cao Quýnh của Dương Kiên bình định. Ngày 4 tháng 3 năm 581, Bắc Chu Tĩnh Đế thiện nhượng đế vị cho Dương Kiên, Dương Kiên đăng cơ làm nhà vua, tức Tùy Văn Đế, kiến quốc ” Tùy “, Bắc Chu mất. Tùy Văn Đế có ý muốn diệt Nam triều Trần, do vậy làm theo sách lược của Cao Quýnh : quấy nhiễu sản xuất nông nghiệp của Trần, phá hoại tích trữ quân sự chiến lược của Trần, khiến Trần tổn thất trầm trọng, sức kiệt không kham nổi. Sau khi giành thắng lợi trước Đột Quyết, năm 587, Tùy Văn Đế phế Tây Lương Hậu Chủ Tiêu Tông, nước Tây Lương mất. Năm sau, Tùy phát động cuộc chiến tranh diệt Trần, Tùy Văn Đế mệnh Dương Quảng, Dương Tuấn và Dương Tố là hành quân nguyên soái ; Dương Quảng là tổng chủ tướng, Cao Quýnh là tham mưu, Vương Thiều là tư mã thống lĩnh 518000 quân thủy bộ, phân binh thành tám đạo tiến đánh Nam Trần .Dương Tố suất thủy quân tiến từ Ba Đông, xuôi Trường Giang về phía đông, liên hiệp với quân của Lưu Nhân Ân tại Kinh châu, sở hữu Diên châu ( nay là cửa Tây Lăng Hiệp của Trường Giang, gần Chi Giang ) và những vị trí phòng ngự khác của quân Trần ở thượng du. Do quân Trần ở trung du khi tiến từ Công An về phía đông cứu viện Kiến Khang thì lại bị quân Dương Tuấn chặn ở khu vực Hán Khẩu, quân Tùy do vậy có được thuận tiện ở hạ du. Ở hạ du, quần nòng cốt của Tùy thừa dịp triều Trần đang vui nguyên hội ( tức Xuân tiết ) mà vượt Trường Giang. Hành quân tổng quản Hàn Cầm Hổ, Hạ Nhược Bật hai quân tạo thành thế gọng kìm, cùng quân của Vũ Văn Thuật vây hãm Kiến Khang. Ngày 10 tháng 2 năm 589, quân Tùy tiến vào thành Kiến Khang, bắt Trần Hậu Chủ. Không lâu sau, quân Trần ở những địa phương hoặc chịu đầu hàng theo tín hiệu lệnh của Trần Hậu Chủ, hoặc đề kháng quân Tùy tuy nhiên bị hủy hoại, duy có Tiển phu nhân ở khu vực Lĩnh Nam bảo cảnh cứ thủ. Tháng 9 năm 590, Tùy phái sứ thần Vi Quang và những người khác đi an phủ Lĩnh Nam, Tiển phu nhân suất chúng nghênh tiếp sứ Tùy, những châu Lĩnh Nam đều trở thành đất Tùy .Đến lúc này, triều Tùy kết thúc cục diện nam bắc phân liệt trong hơn 280 năm kể từ sau loạn Vĩnh Gia, triển khai xong thống nhất Trung Quốc. Triều Tùy có nhiều nhân tài, dung hòa thế tộc Quan Trung, thế tộc Quan Đông và thế tộc Giang Nam, có Cao Quýnh giỏi mưu lược, có Tô Uy tổng quản chính vì sự, Vi Hiếu Khoan cùng Hạ Nhược Bật và Hàn Cầm Hổ có tài quân sự chiến lược ; ngoài những còn có những trọng thần như Lưu Phưởng, Trịnh Dịch, Lý Đức Lâm, Nguyên Hài, Nguyên Trụ, Vũ Văn Hãn, hình thành một tập đoàn lớn có tài lực. [ 7 ]

Khai Hoàng chi trị[sửa|sửa mã nguồn]

Tùy Văn Đế Dương Kiên.
Để củng cố chính quyền sở tại, về mặt chính trị, Tùy Văn Đế phế trừ lục quan chế của Bắc Chu, chính thức xác lập tam tỉnh lục bộ chế. Triều đình bãi bỏ cấp Q., hình thành chính sách hai cấp châu huyện. Sau khi cải cách chính sách địa phương và bình định Nam triều Trần, Tùy tịch thu vũ khí trong nước, những chủ trương này đều nhằm mục đích khiến cho thế lực những địa phương suy yếu, củng cố thể chế chính trị TW tập quyền quân chủ chuyên chế. Nhằm ức chế thế tộc, Tùy hạ lệnh phế trừ cửu phẩm trung chính chế từ thời Ngụy – Tấn, thiết lập chính sách khoa cử để tuyển chọn nhân tài một cách công minh. Triều đình cũng cho thiên di thế tộc Quan Đông và thế tộc Giang Nam đến Đại Hưng thành để tăng cường trấn áp so với họ. [ 8 ] Về mặt kinh tế tài chính, triều đình giảm nhẹ hình phạt và lao dịch, thực thi quân điền chế, tô dung điều chế cùng tìm hiểu nhân khẩu để trấn áp được nguồn thuế. [ 9 ] Tùy Văn Đế đề xướng tiết kiệm chi phí, [ 10 ] [ 11 ] không được cho phép những hoàng tử phung phí tiền tài. [ 12 ] Những điều này hình thành nên một chuẩn mực xã hội, khiến triều Tùy vào tiền kỳ trở nên giàu sang khi mà của cải được tích góp một cách nhanh gọn. [ 13 ] Cùng với diện tích quy hoạnh đất ruộng tăng lên nhiều, hiệu suất cây xanh cũng tăng cao, những kho quan trữ lương tại Trường An, Lạc Dương nhiều thì đạt 10 triệu thạch, ít thì cũng có đến vài triệu thạch. Đồng thời, thủ công nghiệp có sự tăng trưởng mới, kỹ thuật đóng thuyền đạt đến trình độ rất cao, hoàn toàn có thể đóng chiến hạm cực lớn có năm tầng lầu. Thương nghiệp tại Lạc Dương từng một thời cực thịnh, là nơi cư trú của mấy vạn nhà phú thương, kinh tế tài chính hiện ra cục diện phồn vinh. [ 14 ]Năm 584, để cải tổ việc luân chuyển vật tư đến Quan Trung, Tùy Văn Đế mệnh Vũ Văn Khải thiết kế xây dựng ” Quảng Thông cừ “, khởi đầu cho việc thiết kế xây dựng một loạt những khu công trình sông đào, ở đầu cuối hình thành nên Tùy Đường Đại Vận Hà. Hệ thống sông đào to lớn này khiến cho hoạt động giải trí luân chuyển vật tư và mậu dịch nam-bắc tăng trưởng nhanh gọn, giúp củng cố tiêu tốn của triều đình bằng vật tư của Giang Nam. Trải qua những cải cách này, chính trị, kinh tế tài chính và xã hội vào tiền kỳ triều Tùy đều tăng trưởng phồn vinh, khai sáng Khai Hoàng chi trị, hộ khẩu tăng từ hơn 4 triệu lên đến hơn 8 triệu. Xã hội tích góp được tương đối nhiều của cải, được thuật là hoàn toàn có thể dùng trong 50-60 năm. [ 15 ] [ 16 ] Khai Hoàng thịnh thế, Tùy Văn Đế lại hạ lệnh kiến thiết xây dựng Đại Hưng thành, tức Trường An, Đại Hưng thành là thành thị cổ đại Trung Quốc đạt mức cao siêu trên tiêu chuẩn quy hoạch thiết kế, là bộc lộ tổng hợp cho tiềm năng kinh tế tài chính và trình độ kỹ thuật triều Tùy, đương thời là một trong những thành thị có quy mô lớn nhất quốc tế. [ 17 ] Tư tưởng phong cách thiết kế và bố cục tổng quan của Đại Hưng thành có ảnh hưởng tác động sâu rộng so với quy hoạch đô thị Trung Quốc, cũng như so với Nhật Bản và Tân La .” Khai Hoàng chi trị ” và ” Tùy triều thịnh thế ” đến hậu kỳ Tùy Văn Đế thì dần suy lạc. Trong những năm cuối, Tùy Văn Đế so với hình pháp thì đề xướng trọng hình khắc nghiệt, cải biến chủ trương ” vô vi nhi trị ” vào tiền kỳ Khai Hoàng. [ 18 ] Tùy Văn Đế trong lòng nghi kị công thần cũ, đại sát công thần và tướng lĩnh khai quốc. Tùy Văn Đế lúc này có khuynh hướng cố chấp, lấy Pháp gia trị quốc, không đoái hoài đến bách tính, quan hệ giữa ông và đại thần ngày càng xa cách, là nguyên do dẫn đến cục diện thiên hạ đại loạn vào cuối triều Tùy. [ 19 ]Tùy Văn Đế bắt đầu lập con cả Dương Dũng làm thái tử, tuy nhiên vì Dương Dũng có tính xa xỉ khiến cho Tùy Văn Đế không hài lòng, từ từ bị thất sủng. Con thứ là Dương Quảng và đại thần Dương Tố thủ đoạn cáo buộc ” âm sự ” của Dương Dũng, dần giành được tin tưởng của Tùy Văn Đế. Năm 600, Tùy Văn Đế cải lập Dương Quảng làm thái tử, ngày 13 tháng 8 năm 604, Dương Quảng phát động ” biến Nhân Thọ cung “, Tùy văn Đế đùng một cái qua đời. Đến ngày 21 tháng 8, Dương Quảng kế vị, tức Tùy Dạng Đế, sau đó sát hại Dương Dũng và những huynh đệ khác .

Doanh mãn chi quốc[sửa|sửa mã nguồn]

Tùy Dạng Đế Dương Quảng
Vào sơ kỳ Tùy Dạng Đế, quốc lực vẫn hưng thịnh, Tùy Dạng Đế tăng trưởng đông đô, mở sông đào, thiết kế xây dựng trì đạo và xây đắp Trường Thành, dẫn tới tăng trưởng kinh tế tài chính và mậu dịch giữa khu vực Quan Trung và những địa phương nam bắc ; đồng thời triển khai chinh thảo quy phục so với những nước xung quanh, lan rộng ra map triều Tùy. Tuy nhiên, do bản thân Tùy Dạng Đế nóng vội, đồng thời lại bạo ngược, khiến những việc này trái lại gây nên phá hoại cho xã hội. [ 20 ] Do Trường An nằm lệnh về phía tây, khó khăn vất vả trong việc tự cung ứng lương thực. Năm 604, Tùy Dạng Đế phái Dương Tố, Vũ Văn Khải thiết kế xây dựng đông đô Lạc Dương, sang năm thứ hai thì thiên đô đến Lạc Dương để trấn áp kinh tế tài chính Quan Đông và Giang Nam ; tại những nơi như Lạc Khẩu và Hồi Lạc, triều đình Tùy cho dựng kho lương lớn nhằm mục đích dự trữ sử dụng trong trường hợp mất mùa đói kém. Mỗi tháng triều đình sai khiến 2 triệu dân đinh lao dịch, Tùy Dạng Đế lại chú trọng đến việc thiết kế xây dựng cung thành tuyệt vời và hoàn hảo nhất xa hoa, tiêu tốn một lượng lớn nhân lực và vật lực. Để thông nòng luân chuyển và tăng trưởng kinh tế tài chính giữa TT kinh tế tài chính Giang Nam, TT chính trị Quan Trung, những khu vực quân sự chiến lược như Yên, Triệu, Liêu Đông. Tùy Dạng Đế thôi thúc việc hình thành Đại Vận Hà. Đại Vận Hà mang lại nhiều quyền lợi : liên kết những mạng lưới hệ thống sông quan trọng của Trung Quốc lại với nhau, hình thành mạng lưới luân chuyển ; thôi thúc sự tăng trưởng của những thành thị ven kênh, rất nhiều thành thị thương nghiệp nổi lên, trong đó Giang Đô trở thành trọng tâm kinh tế tài chính của triều Tùy ; thôi thúc tăng trưởng văn hóa truyền thống và dung hợp dân tộc bản địa tại những địa phương, có quan điểm nhận định và đánh giá nó khiến cho văn minh Trung Quốc trở thành một nền văn minh hoàn hảo có mạng lưới hệ thống. [ 21 ] Tuy nhiên, do Tùy Dạng Đế nóng vội trong việc thiết kế xây dựng Đại Vận Hà, khiến nhân dân phải chịu rất nhiều gánh nặng. Dân phu đào sông phải lao dịch lê dài mà không được nghỉ ngơi, chịu rét chịu đói, ngoài những còn bị bệnh tật tiến công, do vậy số người tử trận rất lớn. Năm 605, Tùy Dạng Đế cho đào Thông Tế Cừ, mang theo một lượng lớn người trong hậu cung, chư vương và vệ đội theo sông đào tuần thị phương nam, trong hành trình dài tiêu pha rất nhiều tiền của, trưng dụng rất nhiều nhân lực và vật tư của nhân dân. Năm 607, khi Tùy Dạng Đế tuần thị phương bắc, cũng trưng dụng công sức của con người của cải của nhân dân để mở trì đạo qua Thái Hành Sơn đến Tịnh châu, đồng thời nhu yếu Khải Dân khả hãn ( đang nhờ vào Tùy ) của Đột Quyết cho dân Đột Quyết hiệp trợ việc mở đường. [ 22 ] Ngay từ thời Tùy Văn Đế, triều đình đã cho xây đắp Trường Thành tại những nơi như Sóc Phương, Linh Vũ ; năm 608, khi Tùy Dạng Đế xuất tuần Du Lâm, lại kêu gọi hơn một triệu tráng đinh thiết kế xây dựng đoạn Trường Thành từ Du Lâm đến Tử Hà ( nay là Hồn Hà ở ngoài Trường Thành, thuộc Nội Mông – tây-bắc Sơn Tây ) để bảo lãnh Khải Dân khả hãn. [ 23 ] Về mặt chính sách chính trị, Tùy Dạng Đế cải cách chính sách quan chế và tô điều, đồng thời khởi đầu thiết lập cấp bậc tiến sỹ, lập ra chính sách điển chương mới .Do Tùy Dạng Đế hao phí một lượng lớn nhân lực vật tư, lại chinh thảo tứ xứ, khiến quốc lực triều Tùy tiêu tốn quá nhiều. Trong đó, nghiêm trọng nhất là cuộc chiến tranh với Cao Câu Ly, đại chiến này là nguyên do khiến cho triều Tùy suy vong. [ 24 ] Thời Tùy sơ, Đột Quyết hãn quốc rất vững mạnh, đương thời thường tiến đánh vào đất Tùy, triều Tùy bị buộc phải xây Trường Thành và cho trọng binh trú thủ. Tháng 5 ÂL năm 582, Đột Quyết suất 40 vạn đại quân, đánh vào Trường Thành. Tháng 4 ÂL năm 583, quân Tùy phân làm 8 lộ bắc phạt Đột Quyết. Tướng Tùy dùng kế ly gián của Trưởng Tôn Thịnh, khiến hai bộ Đông Đột Quyết và Tây Đột Quyết hỗn chiến với nhau. Năm 599, Đột Lợi khả hãn của Đông Đột Quyết chiến bại hàng Tùy, đến năm 611 thì Xử La khả hãn của Tây Đột Quyết cũng hàng Tùy. Năm 605, tướng Tùy Vi Vân Khởi suất binh Đột Quyết vượt mặt Khiết Đan, cơ bản xử lý mối lo từ phương bắc. Ngoài phương bắc ra, ở khu vực Lũng Tây – Thanh Hải có Thổ Dục Hồn hãn quốc, đương thời thường có xung đột với triều Tùy ; năm 596, Tùy Văn Đế phái Quang Hóa công chúa hòa thân với Thổ Dục Hồn để an phủ, năm 608, Tùy Dạng Đế phái quân sở hữu Thổ Dục Hồn. Năm sau, Tùy Dạng Đế tây tuần Trương Dịch, có đến bốn Q. Hà Nguyên ( nay ở đông nam Hưng Hải, Thanh Hải ), Tây Hải ( nay ở Hồ Tây, Thanh Hải ), Thiện Thiện ( nay ở Nhược Khương, Tân Cương ), Thả Mạt ( nay ở tây nam Thả Mạt, Tân Cương ). [ 25 ] Quân chủ và đại thần 27 nước Tây Vực tiếp nối đuôi nhau nhau đến triều kiến Tùy đế, thương nhân những nước tập trung chuyên sâu tại Trương Dịch để thực thi thanh toán giao dịch. [ 26 ]Năm 602, Tùy Văn Đế sai Lưu Phương ( 劉方 ) đem quân 27 doanh sang đánh nước Vạn Xuân, Hậu Lý Nam Đế Lý Phật Tử sợ không địch nổi nên đầu hàng. [ 27 ] Năm 605, Tùy Dạng Đế nghe nói ở nước Lâm Ấp có nhiều của cải, bèn sai Lưu Phương đem quân đi đánh. Lưu Phương vượt mặt được quân Lâm Ấp dưới quyền quốc vương Phạm Phạm Chí ( 梵笵志 ), tuy nhiên bị bệnh và qua đời trên đường về. [ 28 ] Trận này quân Tùy cũng tổn thất khá nhiều .Hai nước Bách Tế và Tân La ở nam bộ bán đảo Triều Tiên là nước phiên thuộc của Tùy, họ kỳ vọng hoàn toàn có thể mượn lực lượng của Tùy để chế phục Cao Câu Ly. Đương thời, tại Oa Quốc ( tức Nhật Bản ), phái cải cách của Thánh Đức thái tử chấp chính, ông phái ” khiển Tùy sứ ” để học tập văn hóa truyền thống và chính sách điển chương của triều Tùy. Giữa hai nước do yếu tố xưng hô đế vương nên về mặt ngoại giao phát sinh tranh chấp về lễ nghi. [ 29 ] tuy nhiên cũng chưa tác động ảnh hưởng nghiêm trọng đến quan hệ song phương. Triều Tùy chinh thảo Cao Câu Ly theo công bố là do Cao Câu Ly có ý đồ khuếch trương thế lực ; khi Tùy kỳ vọng kiến lập thể chế triều cống, Cao Câu Ly không nghe theo, hai bên do vậy động binh. Tổng cộng, triều Tùy 4 lần phát binh chinh thảo Cao Câu Ly, khiến cho hàng triệu người thiệt mạng, nhân dân trong nước do đó mà rất là bất mãn với Tùy Dạng Đế. Trong thời hạn thực thi lần chinh thảo Cao Câu Ly lần thứ 4, Tùy bùng phát dân biến, tướng Tùy tương kế làm phản, triều Tùy tiến đến chỗ diệt vong .

Loạn lạc và diệt vong[sửa|sửa mã nguồn]

Tùy Dạng Đế nhiều lần phát động cuộc chiến tranh, khiến hao người tốn của, sau cuối dẫn đến nền chính trị gặp rủi ro tiềm ẩn nghiêm trọng. Ngay từ năm Đại Nghiệp thứ 6 ( 610 ) thời Tùy Dạng Đế, đã bùng phát bốn lần dân biến vì phản kháng việc đi lính theo phủ binh chế, tuy nhiên quân Tùy trấn áp nhanh gọn. Năm Đại Nghiệp thứ 7 ( 611 ), khu vực trung hạ du Hoàng Hà ( Dự Châu đạo, Ký Châu đạo, Duyện Châu đạo ) ở Quan Đông bị lũ lụt, hơn 40 Q. bị ngập, Vương Bạc chỉ huy mọi người ở Trường Bạch Sơn ( nay thuộc Chương Khâu, Sơn Đông ) phát động dân biến, tẩy chạy cuộc chinh phục Cao Câu Ly của Tùy Dạng Đế, ra lời lôi kéo nổi danh ” Vô hướng Liêu Đông lãng tử ca ” ( khúc ngâm không đến Liêu Đông chết uổng ) [ chú 3 ] Đương thời, khoanh vùng phạm vi dân biến phần nhiều tập trung chuyên sâu tại Dự Châu đạo, Ký Châu đạo, Duyện Châu đạo, Thanh Châu đạo, Từ Châu đạo ở Quan Đông, không lâu sau bị quân Tùy trấn áp. Năm 613, Lưu Nguyên Tiến chiếm cứ Ngô quận, tự xưng thiên tử, tuy nhiên bị diệt cùng năm đó. Đến khi con của Dương Tố là Dương Huyền Cảm cử binh làm phản ở Lê Dương ( nay ở đông bắc Tuấn huyện, Hà Nam ), con trẻ quan lại cấp cao của triều Tùy tiếp nối đuôi nhau nhau phản Tùy, những địa phương trong nước cũng nổi dậy theo. [ 1 ]Đương thời quần hùng cát cứ với số lượng phần đông :
Trước cục thế này, triều đình Tùy tan rã nhanh gọn. Năm 616, Tùy Dạng Đế mệnh Việt vương Đồng lưu thủ Đông Đô, bản thân suất chúng đến Giang Đô. Tùy Dạng Đế hạ lệnh kiến thiết xây dựng Đan Dương cung sẵn sàng chuẩn bị thiên đô đến Đan Dương ( nay là Nam Kinh, Giang Tô ). Các đại thần, vệ sĩ đi theo Tùy Dạng Đế đại đa số là người khu vực Quan Trung, không muốn sống vĩnh viễn tại Giang Nam, cộng thêm Giang Đô hết lương, người người chạy trốn về Quan Trung. Ngày 11 tháng 4 năm 618, bọn Vũ Văn Hóa Cập, Tư Mã Đức Kham, Bùi Kiền Thông phát động binh biến, sát hại Tùy Dạng Đế, ủng hộ Dương Hạo làm nhà vua. [ 30 ] Vũ Văn hóa Cập sau đó suất chúng tiến về phương bắc, rồi lại sát hại Dương Hạo, tự phong Hứa Đế, kiến quốc Hứa, sang năm 619 thì bị tướng Đường Lý Thần Thông và Hạ vương Đậu Kiến Đức liên hiệp tàn phá. Ngày 12 tháng 6 năm 618, tại Trường An, Lý Uyên bức bách Tùy Cung Đế nhượng vị, sang ngày 16 thì Lý Uyên chính thức xưng đế, kiến lập triều Đường, tức Đường Cao Tổ. Tại khu vực Tập Đoàn Cafe Trung Nguyên, sau khi biết tin Tùy Dạng Đế mất, ngày 22 tháng 6 năm 618, tướng trấn thủ Lạc Dương là Vương Thế Sung đưa Việt vương Dương Đồng lên ngôi, tức Tùy Ai Đế ( Hoàng Thái Chủ ) ; ngày 23 tháng 5 năm 619, Vương Thế Sung phế Dương Đồng, triều Tùy mất ; đến ngày 25 thì Vương Thế Sung tự lập làm nhà vua, đặt quốc hiệu ” Trịnh “. [ 1 ]

Cương vực và hành chính[sửa|sửa mã nguồn]

Thời kỳ Tùy-Đường, quan chế địa phương từng bước hoàn thành xong, Tùy Văn Đế đổi chính sách ba cấp châu-quận-huyện từ thời Hán Linh Đế thành chính sách hai cấp châu-huyện, đồng thời hợp nhất một số ít châu huyện, cắt giảm viên chức dư thừa, tinh giản cơ cấu tổ chức chính quyền sở tại. Sang thời Tùy Dạng Đế, Tùy lại đổi châu thành Q., vẫn duy trì chính sách hai cấp. Mặc dù triều Tùy thi hành chính sách hai cấp Q. ( châu ) và huyện, tuy nhiên số Q. vượt xa số lượng 60 Q. vào năm thứ 31 ( 210 TCN ) thời Tần Thủy Hoàng, cũng như số lượng 103 Q. vào năm Nguyên Thủy thứ 2 ( 2 ) thời Hán Bình Đế, vào thời kỳ đỉnh điểm có đến 190 Q.. Triều đình Tùy không hề đồng thời chăm sóc đến gần 200 đơn vị chức năng hành chính cấp Q., do vậy Tùy Dạng Đế mô phỏng theo Hán Vũ Đế khi xưa, thiết lập ” giám sát châu ” để giám sát việc làm tại những Q., giám sát châu đặt chức quan thứ sử, phụ quan có trưởng sử hay tư mã. Đương thời, Tùy có những ” giám sát châu ” : Ký Châu đạo, Duyện Châu đạo, Thanh Châu đạo, Từ Châu đạo, Dự Châu đạo, Dương Châu đạo, Kinh Châu đạo, Lương Châu đạo và Ung Châu đạo. Ở cấp quân ( châu ) thì đặt chức thái thú, phụ quan có Q. thừa, Q. úy hay Q. chính. Tại phong quốc của những chư hầu vương, đặt những quốc quan : lệnh, đại nông, úy, điển vệ, thường thị. Dưới cấp Q. ( châu ) thì đặt khu hành chính cấp huyện, những huyện đặt huyện lệnh, phụ quan có : huyện thừa, huyện úy, huyện chính. Thủ đô còn gọi là ” Kinh huyện “, những huyện địa thế căn cứ theo vị trí mà phân thành ” vọng huyện ” và ” khẩn huyện “, hoặc dựa theo hộ khẩu ít hay nhiều mà phân thành bốn hạng : thượng, trung, trung hạ và hạ. Tổ chức cơ sở dưới cấp huyện là hương, lý, bảo, lân ; [ chú 4 ] hương đặt chức ” kì lão “, lý đặt chức ” lý chính “. ” Lý chính ” đảm nhiệm khảo sát hộ khẩu, thu và giao đất đai, giám sát sản xuất nông nghiệp. Thị trấn có trên 500 hộ thì lập phường, đặt chức phường chính ; ở bên ngoài thành thì lập thôn ; đặt chức ” thôn chính “. [ 31 ]
Chín “giám sát châu” thời Tùy Dạng Đế, từ nam lên bắc: Dương Châu (扬州), Kinh Châu (荆州), Lương Châu (梁州), Dự Châu (豫州), Từ Châu (徐州), Ung Châu (雍州), Ký Châu (冀州), Duyện Châu (兖州), Thanh Châu (青州).
Tùy Văn Đế cải cách chính sách chỉ định quan viên địa phương, vận dụng ” chính sách thuyên tự ” : quan viên địa phương từ hàng cửu phẩm trở lên đều do Lại bộ chỉ định và không bổ nhiệm, mỗi năm lại thực thi khảo hạch. Tá lại châu huyện cứ ba năm lại bị hoán đổi, không được phép dùng người địa phương, nhất định phải dùng người nơi khác, do đó ngăn ngừa được cường hào địa chủ ở địa phương lũng đoạn chính quyền sở tại, giảm thiểu nguy cơ quan thương câu kết, tăng cường khống chế của TW so với địa phương. Triều Tùy phỏng theo cửu phẩm trung chính chế, chiếu theo thực trạng của những Q. ( châu ) và huyện mà phân xấp xỉ, dựa vào đó mà chức quan và phẩm cấp cũng độc lạ, tuy nhiên trường hợp đơn cử thì được ghi lại không nhiều. Ngoài ra, Ung châu, Kinh Triệu Q., Trường An huyện do yếu tố chính trị nên được quy hoạch khá đặc trưng, tên tuổi của trưởng quan, cách sắp xếp chức quan cũng có khu biệt. Sau khi triều Tùy diệt vong, triều Đường đổi Q. thành châu, đồng thời trên cấp châu đặt giám sát khu cấp đạo, lập ra chính sách hai cấp châu và huyện. [ 31 ]Về cương vực, triều Tùy có cuộc chiến tranh lê dài nhiều năm với Cao Câu Ly ở hướng đông bắc, biên giới cố định và thắt chặt tại khu vực Liêu Thủy. Ở biên giới phía bắc, khu vực Hà Sáo từng do Đột Quyết khống chế tuy nhiên sau bị Tùy sở hữu, biên giới lan rộng ra đến những nơi ở phía bắc Âm Sơn như Ngũ Nguyên, Định Tương, thu phục Khải Dân khả hãn của Đột Quyết. Ở khu vực Tây Vực, triều Đường thu được Y Ngô quận ( nay là địa khu Cáp Mật, Tân Cương ). Nhân thời cơ Thổ Dục Hồn hãn quốc bị Cao Xa vượt mặt, Tùy Dạng Đế cho quân đánh diệt Thổ Dục Hồn, chiếm được lãnh địa ở khu vực Thanh Hải, ở hiên chạy Hà Tây, đặt bốn Q. : Thiện Thiện, Thả Mạt, Tây Hải, Hải Nguyên ; xâm nhập hồ Thanh Hải và đông bộ Tây Vực. Ở tây nam, vào thời Tùy sơ có năng lực quản lý khu vực Nam Trung, vào năm 593 đặt Nam Ninh châu tổng quản tại Vị ( nay thuộc Khúc Tĩnh, Vân Nam ), tuy nhiên một vài năm sau do Thoán tộc phản kháng nên bị bãi bỏ. Ở phương nam, triều Tùy tiến đánh nước Lâm Ấp, đặt ba Q. : Bỉ Cảnh, Tượng Phổ, Hải Âm ; trong đó Hải Âm Q. ở phía nam Nhật Nam Q. thời Tây Hán, không lâu sau người Lâm Ấp thu phục đất cũ. Ngay từ thời Nam triều Lương và Trần, thủ lĩnh tộc Lý ở Nam Lĩnh là Tiển phu nhân đã được người Đam Nhĩ trên hòn đảo Hải Nam quy phụ. [ 32 ] Do Tiển phu nhân quyết định hành động trung thành với chủ với Tùy, Tùy thuận tiện trong việc quản trị hòn đảo Hài Nam, đặt Châu Nhai Q. và Đam Nhĩ Q. trên hòn đảo .

Chế độ chính trị[sửa|sửa mã nguồn]

Gương đồng thời Tùy, mặt sau thể hiện 12 con giáp
Thời kỳ Nam Bắc triều, chính phủ nước nhà có tổ chức triển khai phức tạp, Tùy Văn Đế phế trừ thể chế phỏng theo Chu Lễ của Bắc Chu, sáng lập ra chính sách lục quan, chính thức xác lập tam tỉnh lục bộ chế, tăng trưởng tổng lực thể chế TW tập quyền. Triều Tùy đặt ra những hư chức tam sư, tam công ; mang tính cao quý trên danh nghĩa, tuy nhiên không có quyền lực tối cao. Thời Tùy, quyền của nhà vua cực kỳ lớn, quyền của tể tướng bị phân cho ba cơ quan thượng thư tỉnh ( thượng thư bộc xạ ), môn hạ tỉnh ( nạp ngôn ) và nội sử tỉnh ( nội sử lệnh ), khiến họ trấn áp lẫn nhau, và lại nghe theo lệnh của Hoàng đế. [ 33 ] Nội sử tỉnh khởi thảo chiếu lệnh, là cơ cấu tổ chức quyết sách ; Môn hạ tỉnh có trách nhiệm phong bác, là cơ cấu tổ chức thẩm nghị ; Thượng thư tỉnh chấp hành chính lệnh, là cơ quan hành chính. Thượng thư tỉnh là TT hành chính, quản trị Lục bộ, mệnh lệnh của Lục bộ lại giao cho cửu tự ngũ giám chấp hành. Cơ quan giám sát TW là ngự sử đài, do ngự sử đại phu đảm nhiệm, trấn áp hình pháp điển chế của vương quốc, chỉnh lý triều đình. Đô thủy đài quản trị luân chuyển đường thủy, quản trị Đại Vận Hà và mương thủy lợi .Thượng thư tỉnh hầu hết do Lục bộ : Lại bộ, Lễ bộ, Binh bộ, Dân bộ, Hình bộ, Công bộ hợp thành, mỗi bộ lại phân thành 4 ti. Lại bộ đứng đầu trong Lục bộ, trấn áp việc tuyển dụng, thăng chức, chuyển chức, phong thưởng, xem xét thành tích công tác làm việc của quan viên ; đóng vai trò quyết định hành động trong nền chính trị vương quốc. Hộ bộ quản trị nhiệm vụ hộ khẩu, thu thuế, thống kê giám sát ; duy trì tiêu tốn của triều đình. Lễ bộ quản trị nhiệm vụ lễ nghi, tế tự, tiến cử, ngoại giao. Binh bộ quản trị nhiệm vụ quốc phòng như võ tuyển, trinh thám khảo sát, đào tạo và giảng dạy tướng sĩ, sản xuất vũ khí. Hình bộ quản trị nhiệm vụ pháp vụ như mệnh lệnh, hình pháp, giam giữ lao dịch. Công bộ quản trị nhiệm vụ kinh tế tài chính và phục vụ hầu cần như nông nghiệp, thiết kế xây dựng, thủ công nghiệp. Cửu tự ngũ giám là cơ quan giải quyết và xử lý công vụ của chính quyền sở tại TW ; cửu tự phân thành : thái thường, quang lộc, vệ úy, tông chính, thái phó, đại lý, hồng lô, tư nông và thái phủ ; ngũ giám có quốc tử giám, tương tác giám, thiếu phủ giám, quân khí giám, đô thủy giám. Tự giám chấp hành mệnh lệnh do Lục bộ truyền xuống, sau khi chấp hành thì phải thuật lại. Khi giải quyết và xử lý đơn cử sự vụ, tự giám có quan hệ chịu ràng buộc và thừa thụ với Lục bộ. [ 31 ]Thời Lương Vũ Đế, Nam triều Lương trong việc tuyển chọn nhân tài hữu dụng đã có mầm mống của chính sách khoa cử, tuy nhiên cửu phẩm trung chính chế từ thời Ngụy-Tấn vẫn được liên tục. Thời Tùy, vào năm Khai Hoàng thứ 7 ( 587 ) thời Tùy Văn Đế, chính thức thiết lập chính sách khoa cử, thay thế sửa chữa cửu phẩm trung chính chế, từ đó trong việc tuyển quan không cần tra hỏi về quyền lực. Chế độ khoa cử vào sơ kỳ được thực thi bằng việc những châu mỗi năm tuyển chọn tiến cử ba nhân tài, tham gia khảo thí ‘ tú tài khoa ‘ và ‘ minh kinh khoa ‘ ; năm Đại Nghiệp thứ 2 ( 606 ) thời Tùy Dạng Đế, tăng thêm ‘ tiến sỹ khoa ‘. Đương thời, tú tài thi phương lược ( chiêu thức và mưu lược ), tiến sỹ thi thời vụ sách ( vấn đáp câu hỏi luận thời vụ ), minh kinh thi kinh thuật ; hình thành một khuôn khổ hoàn hảo cho chính sách phân khoa tuyển tài vương quốc. Đương thời, ‘ minh kinh ‘ là hạng sang nhất, ‘ tiến sỹ ‘ xếp sau. [ 34 ] Đương thời, chính sách tuyển sĩ chỉ gọi là ‘ tú tài khoa ‘, có độc lạ nhất định so với khoa cử thời Đường. ‘ Tú tài khoa ‘ hoàn toàn có thể được xem là khởi đầu cho khoa cử, so với thời Đường sau này thì không hoàn hảo, trên thực tế tác dụng chọn kẻ sĩ làm quan không lớn, tuy nhiên vẫn cải biến được cục diện thế tộc lũng đoạn quan chức. Chế độ khoa cử chiếu theo nhu yếu đã có từ lâu về vị thế chính trị của thứ tộc địa chủ, hòa hoãn xích míc giữa họ với triều đình, khiến họ trung thành với chủ với triều đình, so với triều đình có quyền lợi là tuyển chọn được nhân tài giúp tăng cường hiệu suất chính trị, có công dụng tích cực trong củng cố thể chế TW tập quyền. Dựa trên những kinh nghiệm tay nghề từ việc thi hành chính sách khoa cử vào thời Tùy, chính sách khoa cử vào thời Đường đạt đến mức thành thục .Luật pháp Bắc Chu có khi lỏng lẻo, có khi khắc nghiệt, việc trấn áp không tốt, dẫn đến hình phạt hỗn loạn. Sau khi Tùy Văn Đế tức vị, vào năm 581 mệnh Cao Quýnh và những người khác tìm hiểu thêm luật chế cũ của Bắc Chu và Bắc Tề để định ra pháp lý. Năm 583, Hoàng đế lại khiển Tô Uy và những người khác tu đính thêm, triển khai xong ” Khai Hoàng luật “. ” Khai Hoàng luật ” lấy ” Hà Thanh luật ” của Bắc Tề làm nền tảng, tìm hiểu thêm luật điển của Bắc Chu và Nam triều Lương, giản hóa luật văn. Sử gọi là ” hình võng giản yếu, sơ nhi bất thất ” ( lưới pháp lý ngắn gọn súc tích, thưa mà không để lọt ), pháp luật so với người phạm 10 tội : mưu phản, mưu đại nghịch, mưu bạn, ác nghịch, bất đạo, đại bất kính, bất hiếu, bất mục, bất nghĩa, nội loạn thì sẽ bị nghiêm khắc trừng trị không tha thứ, triều Đường sau này liên tục sử dụng. ” Khai Hoàng luật ” gồm 12 quyển, 500 điều, hình phạt phân thành 5 chủng : ‘ tử hình ‘ ( giết ), ‘ lưu hình ‘ ( đày ), ‘ đồ hình ‘ ( thao tác nặng ), ‘ trượng hình ‘ ( đánh trượng ), ‘ si hình ‘ ( đánh roi ) với 20 cấp. Bộ luật này lại bỏ những hình phạt thảm khốc của những triều trước như ‘ tiên hình ‘ ( đánh roi hung tàn ), ‘ kiêu thủ ‘ ( chém rồi bêu đầu ), là cơ sở pháp điển của những triều đại sau này. [ 35 ]
Về giao lưu đối ngoại, triều Tùy chủ trương thi hành thế chế triều cống với những nước thần phục, những nước phiên thuộc tôn triều Tùy làm tông chủ, triều cống định kỳ, chung sống độc lập. Nếu có vương quốc không muốn thần phục, khi thiết yếu triều Tùy sẽ lựa chọn thủ đoạn cuộc chiến tranh để uy phục. [ 36 ] Nếu như có vương quốc nào xâm phạm một vương quốc khác, triều Tùy sẽ bang trợ cho nước yếu vượt mặt nước mạnh để duy trì thể chế triều cống. Nếu một vương quốc thần phục triều Tùy, sẽ nhận lại được khuyến mại của triều Tùy, do vậy Open cục diện rất nhiều nước khiển sứ đến Tùy, tuy nhiên do Tùy Dạng Đế quá khoa trương, tiêu tốn lãng phí không ít nhân lực và vật tư. [ 37 ]Ở phương bắc, sau khi Thổ Môn khả hãn hủy hoại Nhu Nhiên, Đột Quyết hãn quốc trở thành cường quốc ở Mạc Nam và Mạc Bắc, không triều đại Bắc triều nào không tiến cống Đột Quyết. Tuy nhiên, sau khi Đà Bát khả hãn qua đời, Đột Quyết đại loạn, đồng thời Open đến 5 vị khả hãn, trong đó Sa Bát Lược khả hãn là đại khả hãn, Am La là Đệ nhị khả hãn, Đại La Tiện là A Ba khả hãn, Điếm Quyết là Đạt Đầu khả hãn .Năm 583, do triều Tùy không liên tục tiến cống Đột Quyết, cộng thêm thỉnh cầu từ Thiên Kim công chúa của Bắc Chu, Sa Bát Lược khả hãn quyết định hành động phát binh đánh Tùy. Trải qua nhiều trận chiến, Tùy Văn Đế vượt mặt Đột Quyết, đồng thời sử dụng mưu kế của Trưởng Tôn Thịnh nên khiến cho Đột Quyết hãn quốc chính thức phân liệt thành Đông Đột Quyết và Tây Đột Quyết .Năm 599, Khải Dân khả hãn của Đông Đột Quyết chiến bại hàng Tùy .Đến năm 611 thì Nê Quyết Xử La khả hãn của Tây Đột Quyết cũng chiến bại hàng Tùy, uy hiếp từ Đột Quyết trong thời điểm tạm thời được giải trừ .Năm 605, tướng Tùy Vi Vân Khởi suất binh sĩ Đột Quyết vượt mặt Khiết Đan, Vi Vân Khởi truyền lời mượn đường qua Liễu Thành và qua lại Cao Câu Ly, rồi suất quân tiến vào. Quân Vi Vân Khởi tiến đến nơi cách đại doanh Khiết Đan 50 lý, đùng một cái phát động tiến công, đánh bại quân Khiết Đan .Năm 606, Khải Dân khả hãn của Đột Quyết đến chầu, Tùy Dạng Đế chiêu tập nhạc nhân toàn nước để chiêu đãi Khả hãn. Năm sau, Tùy Dạng Đế đến Du Lâm, lệnh cho Vũ Văn Khải dựng lều lớn, mời Khải Dân khả hãn và tộc trưởng những tộc Khiết Đan, Hề, Tập tham gia đại yến, đồng thời xem tán nhạc, Dạng Đế còn Tặng Kèm cho họ một lượng lớn tơ lụa. [ 38 ] Tùy Dạng Đế cũng mệnh Vũ Văn Khải dựng đại điện trong thời điểm tạm thời, gọi là ‘ quan phong hành điện ‘. Ngoại tộc tại địa phương nghĩ rằng nó mang công lực thần linh, cứ mỗi khi trông thấy ngự doanh, ngoài 10 lý đã quy phục khấu đầu, đi bộ không dám cưỡi ngựa. [ 39 ]Tuy nhiên, vào thời Tùy mạt Đường sơ, quần hùng những nơi như Tiết Cử, Vương Thế Sung, Lưu Vũ Chu, Lương Sư Đô, Lý Quỹ, Cao Khai Đạo tiếp nối đuôi nhau nhau xưng thần với Đông Đột Quyết để cầu viện, Đông Đột Quyết hiệp trợ họ làm mưa làm gió, làm suy yếu triều đình Cafe Trung Nguyên .
Tượng gốm lạc đà triều Tùy.
Đương thời, con đường tơ lụa Tây Vực lấy Đôn Hoàng làm xuất phát điểm, phân thành ba đường về phía tây, từ Y Ngô ( nay thuộc Cáp Mật, Tân Cương ) gọi là bắc lộ, từ Cao Xương là trung lộ, từ Thiện Thiện là nam lộ, từ đông sang tây dài gần 2 vạn lý. Ngoài những nước có từ trước như Thổ Dục Hồn, Cao Xương, Yên Kỳ, Quy Từ, Sơ Lặc, Vu Điền, tại khu vực Trung Á còn có những nước Thổ Hỏa La, Chiêu Vũ cửu tính, và đế quốc Sassanid cường thịnh. Thổ Dục Hồn hãn quốc là cường quốc nằm ở Thanh Hải, Hà Tây. Thủy tổ của Thổ Dục Hồn hãn quốc là Mộ Dung Thổ Dục Hồn, con của Mộ Dung Thiệp Quy, do bất hòa với Mộ Dung Hối nên suất chúng Tiên Ti dời về phía tây, ở đầu cuối định cư tại khu vực Thanh Hải. Thổ Dục Hồn hãn quốc được lập vào năm 329, chính sách phép tắc tương đương với chính sách triều Tấn, còn phong tục thì tựa như như Nhu Nhiên và Đột Quyết .Năm 608, triều thần của Tùy là Bùi Củ xúi giục Cao Xa tập kích Thổ Dục Hồn, Thổ Dục Hồn cầu Tùy phái viện quân đến. Tùy Dạng Đế thừa cơ xuất binh, đến năm sau thì diệt Thổ Dục Hồn, Bồ Tát Bát khả hãn chạy trốn. Triều đình Tùy đặt 4 Q. : Thiện Thiện, Thả Mạt, Tây Hải, Hà Nguyên để quản trị hiên chạy Hà Tây .Đương thời, thương nhân Tây Vực tập trung chuyên sâu tại Trương Dịch, Tùy Dạng Đế lệnh cho Bùi Củ lưu lại Trương Dịch quản lý yếu tố thông thương. Bùi Củ địa thế căn cứ theo phong tục dân tình của những nước, soạn viết ” Tây Vực đồ kỳ ” .Năm 609, sau khi diệt Thổ Dục Hồn, Tùy Dạng Đế đến Trương Dịch chiêu kiến quân chủ những nước Tây Vực. Kết quả, quân chủ và đại thần của 27 nước Tây Vực đến dự yến, như Cao Xương vương Khúc Bá Nhã. [ 25 ] [ 26 ]Để biểu lộ sự giàu sang khá đầy đủ của vương quốc, vào tết Nguyên Tiêu năm 610, Tùy Dạng Đế ở đông đô cho trình diễn nhạc vũ tạp kỹ chiêu đãi người Tây Vực, giữa đêm đốt đèn chiếu sáng như ban ngày, trăng lặn mới thôi. [ 40 ] Đồng thời mời người Tây Vực uống rượu no say, người Tây Vực qua đó nhận thấy sự phô trương xa hoa quá độ của Tùy Dạng Đế. [ 41 ]Năm 615, triều Tùy trên bờ sụp đổ, Bồ Tát Bát khả hãn phục quốc thành công xuất sắc, sau cuối đến năm 663 thì bị Thổ Phồn diệt. Tùy Dạng Đế chi ra rất nhiều vật tư tiền tài để phô trương thanh uy của triều Tùy, lệnh cho những quận huyện ven con đường tơ lụa chiêu đãi người Tây Vực, đến khi Tùy mất mới thôi .Ở phương nam, Tùy đặt Nam Ninh châu ( tức Ninh châu thời Nam triều ) tại khu vực Nam Trung, tuy nhiên trên thực tiễn do hào tộc Thoán thị tại địa phương quản trị, Thoán thị cũng tăng trưởng thành dân tộc bản địa .Không lâu sau, Thoán tộc phản Tùy, đến năm 597 Tùy Văn Đế khiển Sử Vạn Tuế suất binh chinh thảo, giành thắng lợi tại khu vực sông Tây Nhị, Điền Trì. Các nhân vật đa phần của Thoán tộc là Thoán Chấn, Thoán Ngoạn vào triều, tuy nhiên bị Tùy Văn Đế giết .Đến thời Tùy mạt, Thoán tộc phân liệt thành Đông Thoán và Tây Thoán, Đông Thoán gọi là ” Ô Man “, Tây Thoán gọi là ” Bạch Man “. Tây Thoán do 6 bộ lạc hợp thành, cũng gọi là Lục Chiếu, trong Lục Chiếu thì Mông Xá Chiếu là tiền thân của Nam Chiếu và Đại Lý. Nhìn vào việc kinh lược của triều Tùy tại Nam Trung, như học giả Phương Quốc Du chỉ ra, là đa số dựa vào vũ lực mà ít thiết lập tổ chức triển khai chính trị. [ 42 ]Ở phía nam, có những nước Lâm Ấp, Xích Thổ, Chân Lạp, Bà Lợi ; Tùy Dạng Đế từng phái Thường Tuấn, Vương Quân Chính đi sứ sang Xích Thổ. Năm 608, Thường Tuấn đem theo 5000 tấm tơ lụa Tặng Ngay cho Xích Thổ quốc vương Cù Đàm Lợi Phú Đa Tắc ( 瞿曇利富多塞 ), ông đi thuyền từ Nam Hải Q. đến Xích Thổ. Quốc vương của Xích Thổ khiển vương tử Na Da Già ( 那邪迦 ) theo Thường Tuấn sang Tùy, Tùy Dạng Đế ban cho Na Da Già quan vị và vật phẩm. [ 43 ]
Ở phía đông bắc và đông của Tùy có những nước Cao Câu Ly, Bách Tế, Tân La, Oa Quốc và Lưu Cầu .Cao Câu Ly là cường quốc trong khu vực, quốc đô là Trường An thành ( nay thuộc Bình Nhưỡng, Triều Tiên ). Sau khi Tùy diệt Nam triều Trần, Bình Nguyên Vương của Cao Câu Ly liền sẵn sàng chuẩn bị phòng ngự trước năng lực quân Tùy xâm phạm .Năm 598, Anh Dương Vương của Cao Câu Ly đem theo hơn vạn người tiến đánh Liêu Tây. Tùy Văn Đế sau đó phát động 30 vạn đại quân, theo hai đường thủy lộ tiến công Cao Câu Ly. Tuy nhiên, đường đi bộ độc ác, tử thương thảm trọng, Tùy Văn Đế chỉ muốn thoái binh, sau đó Anh Dương Vương khiển sứ đến thỉnh hỏa, hai bên tự do. Sau này, Tùy Dạng Đế lại liên tục đi theo đường cũ của phụ hoàng, ba lần triển khai cuộc chiến tranh quy mô lớn chống Câu Câu Ly trong những năm 612, 613, 614 ; trong đó quân Tùy thảm bại trong đại chiến năm 612, hao phí cực kỳ nhiều nhân lực và vật tư, tăng thêm gánh nặng cho nhân dân, sau đó phát sinh dân biến .Bách Tế vào những năm đầu Khai Hoàng đã khiển sứ đến Tùy, Tùy phong cho Dư Xương là ” Thượng Khai phủ, Đái Phương quận công, Bách Tế vương “. [ 44 ] Sau khi Tùy diệt nam triều Trần, có con thuyền trôi dạt trên biển, được Bách Tế cung ứng cho vật tư rất đầy đủ đưa về, đồng thời phái sứ đến chúc hạ triều Tùy thống nhất Nước Trung Hoa. Khi Tùy Dạng Đế đánh Cao Câu Ly, Bách Tế từng điều động quân trong chủ quyền lãnh thổ, công bố là hiệp trợ quân Tùy, tuy nhiên trên trong thực tiễn vẫn duy trì quan hệ hữu hảo với Cao Câu Ly, bảo vệ quyền lợi của hai nước. [ 45 ] [ 46 ]Tân La vào năm 594 khiển sứ đến Tùy, Tùy phong cho Chân Bình Vương của Tân La là ” Thượng Khai phủ, Lạc Lãng quận công, Tân La vương “. [ 47 ] Trong những năm Đại Nghiệp thời Tùy Dạng Đế, Tân La thường khiển sứ sang Tùy. [ 48 ]

Oa Quốc (tức Nhật Bản) từng nhiều lần phái sứ sang Trung Quốc thông hảo, năm 600 lại đem theo vài chục sa môn (tức tăng lữ) sang Tùy học Phật pháp. Năm 607, Thôi Cổ thiên hoàng của Đại Hòa phái khiển Tùy sứ Tiểu Dã Muội Tử chuyển quốc thư cho Tùy Dạng Đế, tuy nhiên trong thư lại ghi Hoàng đế Tùy là “nhật một Thiên tử” (thiên tử xứ Mặt Trời lặn), Tùy Dạng Đế do vậy rất tức giận.[29] Năm sau, Tiểu Dã Muội Tử lại đi sứ sang Tùy, trong quốc thư đổi cách gọi là “Đông thiên hoàng kính Bạch Tây hoàng đế” để quan hệ hai bên được hòa hoãn. Tùy Dạng Đế vào năm 608 phái Bùi Thế Thanh sang Nhật.

Tùy Dạng Đế vào năm 607 và 608 phái Chu Khoan đi Lưu Cầu ( nay hoàn toàn có thể là quần đảo Ryukyu hoặc Đài Loan ) để ” úy phủ ” nước ấy, tuy nhiên Lưu Cầu không thuận theo. Năm 610, Tùy Dạng Đế lại phái Trần Lăng, Trương Trấn Châu suất vạn binh tiến đánh Lưu Cầu, đánh giết vua nước này là Hoan Tư Khát Tứ Đâu ( 歡斯渴刺兜 ), bắt vài nghìn nam nữ rồi trở lại. Trong thời hạn Tùy tiến đánh, người Lưu Cầu từng đến chỗ quân Tùy triển khai hoạt động giải trí mậu dịch. [ 49 ] [ 50 ]

Chế độ quân sự chiến lược[sửa|sửa mã nguồn]

Tượng dũng sĩ tùy táng thời Tùy
Về chính sách quân sự chiến lược, triều Tùy phân đặt chư vệ, chính sách thống soái quân phủ bảo vệ bắt nguồn từ ‘ thập nhị đại tướng quân chế ‘ từ thời Tây Ngụy – Bắc Chu ; đặt ra tư vệ, tư võ quan, thống soái phủ binh bảo vệ cung cấm ; lại có Vũ hầu phủ thống soái phủ binh tuần cảnh kinh thành, đều đặt một ‘ thượng đại phu ‘. Thời Tùy sơ, vẫn theo chính sách của Bắc Chu, Tùy Văn Đế đặt ra thập nhị vệ do TW quản trị, tiền thân của thập lục vệ. Thập nhị vệ phân thành tả / hữu dực vệ, tả / hữu kiêu kỵ vệ, tả / hữu vũ vệ, tả / hữu đồn vệ, tả / hữu hậu vệ, tả / hữu ngự vệ. Thập nhị vệ đảm nhiệm phòng vệ và chinh chiến, trong đó phòng vệ phân thành ‘ nội vệ ‘ và ‘ ngoại vệ ‘. Khi có chiến sự, nhà vua hạ chiếu mệnh cho ‘ hành quân nguyên soái ‘ hay ‘ hành quân tổng quản ‘ làm quan chỉ huy thời chiến, hợp thành tổ chức triển khai tác chiến. Như trong cuộc cuộc chiến tranh hủy hoại Nam triều Trần, do vùng chiến sự tương đối lớn, Dương Quảng, Dương Tuấn và Dương Tố là ‘ hành quân nguyên soái ‘, trong đó Dương Quảng thống nhất điều độ. Trong cuộc chiến tranh giữa Tùy và Đột Quyết, Lý Hoảng được chỉ định là ‘ hành quân tổng quản ‘. [ 51 ] Trong cuộc chiến tranh giữa Tùy và Thổ Dục Hồn, Lương Viễn được chỉ định làm ‘ hành quân tổng quản ‘. Sau khi kết thúc tác chiến, chức vụ ‘ hành quân tổng quản ‘ cũng bị bãi bỏ, quân đội được giao trả lại cho tổng quản những nơi. Năm Đại Nghiệp thứ 3 ( 607 ), Tùy Dạng Đế đem thập nhị vệ lan rộng ra thành chính sách ” vệ thống phủ “, điều này là nhằm mục đích khuếch trương lực lượng quân sự chiến lược, tăng cường lực lượng thị vệ TW và phân tán quyền lực tối cao của những tướng. [ 52 ] ” Vệ thống phủ ” có 12 vệ và 4 phủ, gọi chung là thập lục vệ hoặc thập lục phủ ; bốn phủ xây dựng mới là tả / hữu bị thân phủ và tả / hữu giám môn phủ. Thập nhị vệ đảm nhiệm thống lĩnh phủ binh và phòng vệ kinh thành ; tứ phủ không chỉ huy phủ binh, tả / hữu bị thân phủ đảm nhiệm hộ vệ Hoàng đế, tả / hữu giám môn phủ phân quản tại những cổng của hoàng cung. Thập nhị vệ chỉ huy ngoại quân, ‘ kiêu kị vệ quân ‘ thuộc tả / hữu dực vệ, ‘ báo kị quân ‘ thuộc tả / hữu kiêu vệ, ‘ hùng cừ quân ‘ thuộc tả / hữu vũ vệ, ‘ vũ lâm quân ‘ thuộc tả / hữu đồn vệ, ‘ xạ thanh quân ‘ thuộc tả / hữu ngự vệ và ‘ thứ phi quân ‘ thuộc tả / hữu hậu vệ ; Tả / hữu dực vệ kiêm lĩnh nội quân. Nội quân chỉ binh sĩ ‘ ngũ quân phủ ‘ do ba vệ thân, huân, dực của tả / hữu dực vệ quản trị, cùng với tam vệ tam phủ của Đông cung, đều do con trẻ quan lại cấp cao đảm nhiệm. [ 53 ]Tùy Văn Đế cũng phân toàn nước thành những khu vực quân sự chiến lược, đặt chức tổng quản đảm nhiệm quân sự chiến lược tại những khu vực này, thời bình thì phòng bị biên cảnh, thời chiến thì phụng mệnh xuất chinh ; có tổng quản phủ phân thành ba hạng : thượng, trung, hạ. Ngoài ra, còn có tứ đại tổng quản : Tấn vương Dương Quảng canh giữ Tịnh châu, Tần vương Dương Tuán canh giữ Dương châu, Thục vương Dương Tú canh giữ Ích châu, Vi Thế Khang canh giữ Kinh châu. Triều Tùy tổng số đặt 30-50 tổng quản, lấy Trường An làm TT mà phân thành tứ đại quân khu : Đông, Tây, Nam, Bắc ; trú thủ tại những châu để chống ngoại hoạn. Triều Tùy lấy khu vực biên cương phương bắc là trọng điểm, trấn thủ đất hiểm yếu. Quân khu cả thảy có : Bát phủ Bắc và Tây Bắc, hầu hết phòng ngự Đột Quyết hãn quốc ; Thất phủ Đông Bắc phòng ngự Đột Quyết hãn quốc và Khiết Đan ; Bát phủ Trung Tây bộ bảo vệ quanh kinh thành, cứ thủ đầu nguồn sông ; Cửu phủ Đông Nam canh giữ những nơi có địa hình hiểm yếu ở phương nam ; còn có Điệp châu để phòng ngự Thổ Dục Hồn, Nam Ninh châu để ép chế Thoán tộc ; về sau lại tăng thêm hai phủ Toại-Lô để phòng ngự những bộ lạc ở Tây Nam. Về sau, triều Đường thừa kế cách làm này, đồng thời tăng trưởng thành những quân khu hay giám sát khu gọi là ‘ đạo ‘. [ 54 ]Tùy Văn Đế so với ” phủ binh chế ” cũng có những cải cách, đem chính sách phẩm cấp quan chức Bắc Chu và văn thần võ tướng vào trong một mạng lưới hệ thống đẳng cấp và sang trọng giống hệt. Năm 590, ban bố mệnh lệnh đưa quân hộ nhập vào dân hộ, quân nhân ngoài quân tịch bản thân, cũng hoàn toàn có thể cùng gia thuộc nhập vào hộ tịch địa phương, chiếu theo ‘ quân điền chế ‘ mà nhận ruộng, miễn trừ thuế, đồng thời chiếu theo pháp luật phải luân phiên đến kinh thành phòng vệ, hoặc chấp hành trách nhiệm khác. Mệnh lệnh này giảm bớt được gánh nặng kinh tế tài chính của triều đình trung ương, đồng thời khiến quân nhân hoàn toàn có thể sống cùng gia thuộc, cũng lan rộng ra nguồn binh của triều đình, được gọi là ‘ binh nông hợp nhất ‘. [ 55 ]
Tượng gốm thị nữ từ thời Tùy
Thời Ngũ Hồ thập lục quốc và Nam-Bắc triều, những dân tộc bản địa du mục và dân tộc bản địa nông nghiệp có sự giao thoa về văn hóa truyền thống, đến Tùy triều thì hình thành Hán-Hồ dung hợp văn hóa truyền thống, những dân tộc bản địa ở lưu vực Hoàng Hà và Trường Giang dung hợp, lấy tộc Hán làm chủ thể, tạo thành tộc Hán mới. [ 56 ] Thời kỳ Ngụy-Tấn-Nam-Bắc triều, do cuộc chiến tranh lê dài nên số hộ khẩu trên thực tiễn suy giảm ; do cuộc chiến tranh và thuế nặng nên người dân che giấu về hộ khẩu, dẫn đến số hộ tìm hiểu được ít hơn so với trong thực tiễn ; thế tộc có nhu yếu sử dụng một lượng lớn nhân lực để sản xuất nông nghiệp, gồm có những người trốn tránh việc nộp thuế. Xuất hiện hiện tượng kỳ lạ ” bách thất hợp hộ, thiên đinh cộng tịch ” ( trăm nhà hợp thành một hộ, nghìn đinh cùng chung hộ tịch ), khiến số hộ khẩu mà triều đình thống kê được ít hơn nhiều số lượng trong thực tiễn. Đến thời Tùy, số hộ khẩu mở màn tăng lên nhanh gọn, hầu hết là do thuế nhẹ và lao dịch ít, cộng thêm việc chính trị thế tộc và chính sách trang viên bị suy yếu, nhân dân tình nguyện thoát ly sự bảo lãnh của thế tộc để tự lập môn hộ. Do thống kê đúng mực số khẩu sẽ bảo vệ được nguồn thu thuế, Cao Quýnh lệnh cho những quan châu huyện đều phải kiểm tra hộ khẩu mỗi năm, do vậy địa phương không hề che giấu nhân khẩu. [ 57 ] Năm Khai Hoàng thứ 5 ( 585 ) thời Tùy Văn Đế, Hoàng đế hạ lệnh cho quan châu huyện kiểm tra hộ khẩu, quen thuộc có quan hệ xa từ ” đường huynh đệ ” ( huynh đệ con chú con bác ) trở đi đều phải tách hộ tịch, đồng thời mỗi năm thống kê một lần, do vậy phương bắc thống kê được thêm hơn 1,64 triệu khẩu .Thời Tùy, nhân khẩu ngày càng tăng nhanh gọn, diện tích quy hoạnh đất canh tác được lan rộng ra và kho lương vương quốc dồi dào. Theo ” Tùy thư-Địa lý chí “, theo số liệu từ những Q. thì toàn nước có 9.073.926 hộ, Phục hồi số hộ dưới thời Đông Hán trước đó 4 thế kỷ, năm 613 có 44,5 triệu người. Trong vòng 26-27 năm, quốc gia tăng thêm 428 vạn hộ, nhân khẩu tăng thêm hơn 17 triệu người. [ 58 ] Cùng với việc lực lượng lao động tăng thêm, kinh tế-xã hội cũng Open cảnh tượng phồn vinh, thu nhập của triều đình tăng lên. Năm 592, dự trữ lương thực và lụa hoa chất cao như núi, sử tịch thuật lại là phủ khố đều đầy ắp, buộc phải tích trữ ở dưới hiên, ở một mức độ nhất định đã phản ánh sự tăng trưởng của nền nông nghiệp thời Tùy. [ 59 ]
Nhằm không thay đổi kinh tế tài chính, Tùy Văn Đế đề ra rất nhiều chủ trương khiến cho nông nghiệp, thủ công nghiệp, thương nghiệp đều tăng trưởng. [ 60 ] Chế độ kinh tế tài chính triều Tùy về cơ bản thừa kế chính sách cũ của Bắc Chu, tô dung điều chế là chính sách phục dịch chủ thể, dựa trên cơ sở quân điền chế. Nhằm bảo vệ nguồn lương thực không thay đổi cho khu vực Quan Trung, triều đình Tùy cho kiến thiết xây dựng rất nhiều kho lương lớn, đến những năm cuối thời Tùy Văn Đế, lượng tích trữ được thuật lại là đủ dùng trong 50-60 năm. Thủ công nghiệp nổi bật là nghề dệt tơ, nghề gốm sứ, và đóng thuyền. Trong đó, khi khai thác những ngôi mộ tại những khu vực nay thuộc An Dương của Hà Nam, Tây An của Thiểm Tây ; đã tìm được bình sứ trắng thiên nga, có đặc tính cứng, tạo hình đẹp, là một trong những đồ sứ trắng có niên đại sớm nhất được phát hiện tại Trung Quốc. [ 61 ] Thống nhất khiến cho thương nghiệp triều Tùy tăng trưởng rất nhiều so với thời Ngụy Tấn Nam Bắc triều. Đương thời, đô thị có quy mô đồ sộ, thương nghiệp phồn hoa lần lượt có Trường An, Lạc Dương, Giang Đô, Thủ Đô, Quảng Châu Trung Quốc, hiếm thấy tại quốc tế đương thời. [ 62 ]
Tượng khắc “ngưu xa” thời Tùy
Tùy Dạng Đế chọn cách thi hành giảm nhẹ thu thuế, lao dịch, hình phạt và kiểm chứng hộ khẩu, tạo điều kiện kèm theo thuận tiện cho nông nghiệp tăng trưởng. [ 60 ] Với ” quân điền chế ” từ thân vương tới quan viên ở trên đến tầm trung ở dưới đều có một số lượng ruộng đất nhất định [ chú 5 ] Trong đó, ‘ vĩnh nghiệp điền ‘ là đất được giao vĩnh viễn không cần trả lại, còn ‘ lộ điền ‘ thì sau khi người được giao qua đời thì lại thuộc về quan phủ. Thời Tùy, vẫn còn một số lượng đất hoang nhất định, hoàn toàn có thể liên tục thực thi ‘ quân điền chế ‘ từ thời Bắc triều, tuy nhiên Open việc phân phối đất đai không đều ở một số ít khu vực. Tô Uy đề xuất kiến nghị giảm thiểu phần của công thần để thêm cho bách tính, tuy nhiên bị Vương Nghị phản đối nên không thành. [ 63 ] Đương thời, chính sách trang viên liên tục sống sót ở phương nam, ” quân điền chế ” chỉ cho thấy một số ít hiệu suất cao tại phương bắc. Ngoài ra, tại khu vực biên cương, triều Tùy thi hành ” đồn điền chế ” để duy trì tiêu tốn cho quân đội. [ 64 ] Tô dung điều chế triều Tùy thừa kế chính sách thời Bắc Chu, đưa lao dịch : ” tô điều lực dịch ‘ và ‘ dung quyên ‘ vào chính sách thu thuế. Tùy Dạng Đế còn miễn thuế cho phụ nhân, bộ khúc, phụ tì ; lao dịch và thuế ruộng thuế vải dựa trên số ‘ đinh ‘ mà thu. Giống như trước khi thống nhất, có một lượng tương đối nhân khẩu dựa vào hào tộc mà trở thành ” phù hộ “, để liên tục có được số lượng về hộ khẩu, đồng thời bảo vệ trưng thu thuế và lao dịch được đúng mực, triều đình ngày càng tăng quản trị so với nhân dân, thi hành ” đại sách mạo duyệt ” [ chú 6 ] và ” thâu tịch chế “, [ 65 ] đem người nhờ vào từ thế lực của hào tộc sang nằm dưới quyền quản trị của vương quốc, thành dân xếp vào hộ, ngày càng tăng thu nhập từ thu thuế và lao dịch cho triều đình. [ 66 ]Do nhân khẩu liên tục tăng trưởng, cung ứng cho nông nghiệp một lượng lớn sức lao động, khiến diện tích quy hoạnh đất ruộng cày cấy không ngừng ngày càng tăng. Năm 589, diện tích quy hoạnh đất canh tác là 19.404.167 khoảnh, đến thời Tùy Dạng Đế tăng lên 55.854.040 khoảnh. [ 67 ] Trong thời hạn Tùy Văn Đế tại vị, còn rất là Phục hồi, kiến thiết xây dựng, tái tạo rất nhiều khu công trình thủy lợi, như Thược Bi tại Thọ châu ( nay thuộc Thọ huyện, An Huy ), tưới nước cho hơn 5.000 khoảnh ruộng .Trong điều kiện kèm theo lương thực sung túc, để tàng trữ lương thực nhằm mục đích đề phòng mất mùa đói kém, Tùy Văn Đế cho thiết lập ” quan thương ” và ” nghĩa thương ” tại những châu trên toàn nước, ” nghĩa thương ” để phòng nạn nhỏ, ” quan phương ” phòng nạn lớn. Để bảo vệ không thay đổi lương thực cho khu vực Quan Trung, triều đình cho thiết lập rất nhiều kho lương lớn tại những nơi như Trường An, Lạc Dương, Lạc Khẩu, Hoa châu ( nay thuộc Hoa huyện, Thiểm Tây ) và Thiểm châu ( nay thuộc Thiểm huyện, Hà Nam ) ; tại Trường An, Tịnh châu ( nay là Thái Nguyên, Sơn Tây ) có tàng trữ một lượng lớn vải vóc. [ 68 ] ” Nghĩa thương ” còn gọi là ” xã thương “, vốn là kho lương do dân gian sử dụng. Năm 585, Tùy Văn Đế nghe theo yêu cầu của Độ chi thượng thư Trưởng Tôn Bình, lần đầu cho thiết lập ” nghĩa thương “. Năm 596, triều đình lệnh cho những châu khi thu hoạch, phải dành ra một phần lương thực lưu giữ trong ” nghĩa thương “, để cứu tế khi có hoạn nạn. ” Nghĩa thương ” phần đông đặt tại vùng thôn quê, tuy nhiên ở những địa phương tây-bắc thì đặt tại huyện thành, tiện nghi cho việc mở kho. Đến những năm cuối thời Tùy Văn Đế, lượng lương thực tích trưc trong toàn nước được thuật là đủ dùng trong 50-60 năm. [ chú 7 ]Tuy nhiên, triều Tùy quản trị tập trung chuyên sâu quá mức vật tư của vương quốc, dần làm tăng gánh nặng cho nhân dân. [ 69 ] Những năm cuối, Tùy Văn Đế đề xướng hình pháp nghiêm khắc, những quan lại vì sợ tội nên không dám phát lương cứu tế bách tính, dẫn đến kho lương không kịp thời phát huy công suất trong thiên tai nhân họa. [ 70 ] Do đó, khiến những kho lương tích trữ vừa đủ, tuy nhiên lại tỷ suất nghịch với mức hoạt động và sinh hoạt của dân chúng, những kho lương sau này trở thành tiềm năng tiến công trong những cuộc nổi dậy chống triều đình Tùy. [ 71 ] Đến thời Tùy Dạng Đế, do phô trương xa xỉ và gây chiến liên miên, hao phí một lượng lớn của cải của vương quốc, khiến sản xuất xã hội bị phá hoại nghiêm trọng. Năm 613, Sơn Đông và Hà Nam xảy ra thủy tai, nông nghiệp mất mùa, ruộng đất phần lớn bỏ phí. [ 72 ] Cùng với thiên tai nhân họa, quan lại cấu kết với thương nhân nâng vật giá, địa chủ phú hào thừa cơ cho vay nặng lãi, khiến bùng phát dân biến Tùy mạt .

Thủ công nghiệp[sửa|sửa mã nguồn]

Quy mô tổ chức triển khai và trình độ thủ công nghiệp thời Tùy trên nhiều góc nhìn đều vượt quá những triều đại trước, trong đó đại biểu là nghề dệt tơ, nghề gốm sứ, nghề đóng thuyền. Khu vực Hà Bắc, Hà Nam, Tứ Xuyên và Giang Nam đều là những nơi sản xuất loại sản phẩm dệt tơ. ” Vải lụa vân ” ( lăng vân bố ) của Tương châu ( nay là An Dương, Hà Nam ) rất tinh xảo và đẹp ; gấm Tứ Xuyên ( Thục cẩm ) cũng rất có nổi tiếng. [ 73 ] Phụ nữ khu vực Tuyên Thành, Ngô quận ( nay là Tô Châu ), Cối Kê ( nay là Thiệu Hưng ), Dư Hàng ở Giang Nam siêng năng se sợi dệt vải, vải Kê Minh ( Kê Minh bố ) là nổi tiếng nhất. [ 74 ] Về gốm sứ, kỹ thuật tuyển luyện đất và tráng men đều được nâng cao. Trong đó, khi khai thác những mộ cổ tại An Dương của Hà Nam, Tây An của Thiểm Tây đã tìm thấy bình sứ men trắng ( bạch từ ) hình thiên nga, có tính cứng, tạo hình đẹp, là một trong những đồ sứ trắng có niên đại sớm nhất được phát hiện tại Trung Quốc. Đồ sứ men xanh ( thanh từ ) được nung ở nhiệt độ cao, độ cứng vượt xa mẫu sản phẩm cùng loại thời Tấn, [ 61 ] được sản xuất tại những nơi ở Hà Bắc, Hà Nam, Thiểm Tây, Giang Nam. Nghề đóng tàu thời Tùy rất tăng trưởng, khi chuẩn bị sẵn sàng đánh Nam triều Trần, Dương Tố giám sát việc đóng ” ngũ nha đại chiến thuyền “, trên thuyền có 5 tầng lầu, cao hơn 100 xích, trước sau đặt 6 phách can [ chú 8 ] dài 50 xích, dùng để tiến công tàu địch. Khi Tùy Dạng Đế tuần du Giang Đô, hàng nghìn chiếc thuyền được đóng, tiêu tốn một lượng lớn nhân lực vật tư, cũng cho thấy kỹ thuật đóng thuyền cao siêu thời Tùy. Đội thuyền này gồm thuyền rồng ( long chu ) dành cho Hoàng đế, ‘ tường ly ‘ dành cho Hoàng hậu, ‘ phù cảnh ‘ cho cung phi, còn có những chủng loại ‘ dạng thải ‘, ‘ chu điểu ‘, ‘ thương li ‘, ‘ bạch hổ ‘ ; trong đó ‘ long chu ‘ dành cho Tùy Dạng Đế là tốt đẹp nhất. [ chú 9 ]Lĩnh vực thủ công nghiệp ship hàng nhu yếu của triều đình có tổ chức triển khai to lớn, số lượng người tham gia phần đông, chiếm địa vị chủ yếu trong hàng loạt thủ công nghiệp thời Tùy. Triều đình Tùy cho đưa một số lượng lớn những thợ thủ công xuất sắc ưu tú từ những địa phương trong toàn nước đến Trường An và Lạc Dương, đồng thời bắt những thợ thủ công ở địa phương phải luân phiên đến kinh thành phục dịch. Cơ cấu chủ quản tối cao của triều đình trong thủ công nghiệp là Công bộ thuộc Thượng thư tỉnh, cơ quan quản trị những loại loại sản phẩm thiết yếu của triều đình đơn cử là Thái phủ tự ( thời Tùy Dạng Đế phân đặt Thiếu phủ giám ), đảm nhiệm khu công trình kiến thiết xây dựng hoàng cung và quan thự là Tương tác tự ( sau đổi thành Tương tác giám ). Thái phủ tự bên dưới phân thành những cơ quan Tả thượng, Hữu thượng, Nội thượng, Ty chức, Ty nghiễm, Chưởng trị, Khải giáp, Cung nỗ. [ 75 ] Tại 1 số ít châu huyện và khu vực khai khoáng, triều Tùy còn đặt cơ cấu tổ chức quản trị công xưởng thủ công nghiệp của quan phủ, trong đó, lực lượng lao động hầu hết là nô tì công, tù nhân, thợ thủ công phục dịch trường kỳ, thợ thủ công địa phương phục dịch luân phiên một thời hạn. Họ sản xuất ra những mẫu sản phẩm hoạt động và sinh hoạt và quân nhu cho triều đình, tham gia thiết kế xây dựng Đại Hưng thành và đông đô Lạc Dương .
Khóa dây lưng và đồ trang sức bằng đồng thanh và đồng mạ vàng thời Tùy
Thống nhất vương quốc khiến thương nghiệp triều Tùy tăng trưởng hơn nhiều so với thời Ngụy Tấn Nam-Bắc triều, có quy mô to lớn, đô thị thương nghiệp phồn hoa là hai kinh Trường An và Lạc Dương, hiếm thấy trên quốc tế đương thời. Trường An có hai chợ Đông Tây, chợ đông tên là Đô Hội, chợ tây tên là Lợi Nhân, có rất nhiều thương nhân ngoại bang. [ 76 ] Lạc Dương kể từ sau khi xây đào Đại Vận Hà trở thành nơi tập trung và phân phối sản phẩm & hàng hóa nam-bắc. Lạc Dương có ba chợ, chợ đông tên là Phong Đô, chợ nam tên là Đại Đồng, chợ bắc tên là Thông Viễn. Trong đó, chợ Thông Viễn nằm kề Thông Tế cừ, chu vi 6 lý, với 20 cửa vào chợ, thương nhân tụ họp, thuyền đò neo đậu trên kênh lên đến vạn chiếc. Giang Đô là nơi trung chuyển sản phẩm & hàng hóa của Giang Nam, ngoài những những thành thị thương nghiệp Tuyên Thành ( nay là Thường Châu ), Ngô quận ( nay là Tô Châu ), Cối Kê ( nay là Thiệu Hưng ), Dư Hàng ( nay là Hàng Châu ), Đông Dương ( nay là Kim Hoa ) đều nằm ở đất Giang Nam phồn hoa. Thủ Đô là TT thương nghiệp của đất Ba Thục, còn Quảng Châu Trung Quốc là TT trong hoạt động giải trí mậu dịch hải ngoại. Đương thời, tuyến đường thương mại quốc tế của triều Tùy phân thành con đường tơ lụa dến Tây Vực và mậu dịch trên biển. Thông qua con đường tơ lụa, sản phẩm & hàng hóa đến được đế quốc Sassanid Ba Tư, đế quốc Đông La Mã. Mậu dịch trên biển thông đến những nước Khu vực Đông Nam Á và đặc biệt quan trọng là Nhật Bản. [ 62 ]Thời kỳ Nam-Bắc triều, tiền tệ không như nhau, Nam triều Lương và Nam triều Trần có tiền ngũ thù ; Bắc Tề có tiền ‘ thường bình ngũ thù ‘ ; Bắc Chu có ba loại là ‘ vĩnh thông vạn quốc ‘, ‘ ngũ hành đại bố ‘, ngũ thù tiền ; những Q. Hà Tây dùng tiền vàng bạc Tây Vực. Thời Tùy sơ, những nơi vẫn sử dụng tiền tệ địa phương, đến năm 581 thì Tùy Văn Đế đặt ra tiền ngũ thù mới, mỗi 1000 tiền nặng 4 cân 2 lạng, cấm chỉ lưu thông tiền cổ và tiền tư. Đồng thời liên tục lập 5 lò tại Giang Đô, 10 lò tại Giang Hạ ( nay là Vũ Hán ), lập 5 lò tại Thủ Đô, chiếu theo lao lý mà đúc tiền ngũ thù. Vào mạt kỳ Tùy Dạng Đế, chính trị hủ bại, việc tư nhân đúc tiền trở nên thông dụng. Mỗi 1.000 tiền ngũ thù chỉ nặng 1 cận, thậm chí còn còn được làm từ sắt, tiền giấy sử dụng hỗn tạp với tiền đồng. Đến thời Tùy mạt thì tiền mất giá trị, sản phẩm & hàng hóa đắt đỏ, chính sách tiền tệ sụp đổ. Từ Ngụy-Tấn đến Tùy-Đường, những mẫu sản phẩm như ngũ cốc và lụa thường được dùng làm vật trao đổi trung gian trong thanh toán giao dịch. [ 62 ]
Thời Tùy, Tùy Văn Đế và Tùy Dạng Đế cho kiến thiết xây dựng rất nhiều khu công trình, mục tiêu là để tăng cường tác động ảnh hưởng và tính lưu động của chính trị, quân sự chiến lược, kinh tế tài chính, mậu dịch. [ 60 ] Đương thời, những khu công trình lớn được kiến thiết xây dựng có Đại Hưng thành, đông đô Lạc Dương, những kho lương lớn, Đại Vận Hà, trì đạo và Trường Thành. [ 20 ] Để thuận tiên trong việc quản trị khu vực phía đông Đồng Quan và duy trì đáp ứng lương thực cho Quan Trung, triều Tùy cho thiết kế xây dựng những kho lương lớn như Lạc Khẩu hay Hồi Lạc ở gần Lạc Dương. Đồng thời, tại những địa phương trên toàn nước cho thiết lập thoáng rộng ‘ quan thương ‘ và ‘ nghĩa thương ‘, dự trữ sẵn cho nhu yếu của vương quốc, hoàn toàn có thể tích trữ lương thực đề phòng tai ương. Nhằm củng cố lực lượng quốc phòng ở phương bắc, triều Tùy cho thiết kế xây dựng ‘ trì đạo ‘ dẫn tới Tịnh châu, kiến thiết xây dựng lan rộng ra Trường Thành để bảo lãnh dân tộc thiểu số phương bắc dã quy phụ. [ 23 ] Các khu công trình này khiến cho kinh tế tài chính và mậu dịch của Quang Trung và những khu vực nam-bắc tăng trưởng, nổi tiếng nhất là Đại Hưng thành và Đại Vận Hà .

Đại Vận Hà[sửa|sửa mã nguồn]

Tùy Đường Đại Vận Hà, lấy đông đô Lạc Dương làm trung tâm; tây theo ‘Quảng Thông cừ’ (廣通渠) đến Đại Hưng thành Trường An; bắc theo ‘Vĩnh Tế cừ’ (永濟渠) đến Trác châu; nam theo ‘Thông Tế cừ’ (通濟渠), ‘Sơn Dương độc’ (山陽瀆) và ‘Giang Nam Vận Hà’ (江南運河) mà đến Giang Đô, Dư Hàng.
Trung tâm chính trị và quân sự chiến lược của triều Tùy là Quan Trung và Hoa Bắc, trước khi hưng binh diệt Nam triều Trần, triều Tùy đã khởi đầu cho tạo sông đào để chuyển quân xuống phía nam. Sau khi bình định Nam triều Trần, để luân chuyển lương thực và mẫu sản phẩm tơ lụa của Giang Nam đến Tập Đoàn Cafe Trung Nguyên, triều Tùy lại liên tục cho tạo thêm nhiều sông đào, đồng thời ở đôi bờ cho kiến thiết xây dựng ‘ ngự đạo ‘, trồng liều giữ bờ. Việc kiến thiết xây dựng những thủy đạo luân chuyển sản phẩm & hàng hóa đa phần tận dụng dòng chảy sông tự nhiên, hoặc nạo vét những luồng lạch cũ, chỉ có một bộ phận nhỏ là phải dùng nhân lực để đào mới. [ 77 ] Cuối cùng hình thành một mạng lưới hệ thống thủy đạo luân chuyển có TT, điểm đầu là đông đô Lạc Dương. [ 78 ]Năm Khai Hoàng thứ 4 ( 584 ), để luân chuyển tài nguyên từ Quan Đông đến Quan Trung, Tùy Văn Đế cho đào ‘ Quảng Thông cừ, dẫn nước Vị Thủy từ Trường An đến Đồng Quan. Năm Khai Hoàng thứ 7 ( 587 ), để ship hàng cho việc hưng binh diệt nam triều Trần, triều Tùy cho đào ‘ Sơn Dương độc ‘ dựa theo ‘ Hàn câu ‘ mà Ngô vương Phù Sai cho đào từ năm 486 TCN, sông đào này nối từ Sơn Dương ( nay là Hoài An, Giang Tô ) nhập vào Trường Giang tại Giang Đô. Việc kiến thiết xây dựng thủy đạo luân chuyển được thực thi trên quy mô lớn vào thời Tùy Dạng Đế, năm Đại Nghiệp thứ 1 ( 605 ), khai thông ‘ Thông Tế cừ ‘, còn gọi là ‘ Biện cừ ‘. Đoạn tây của ‘ Thông Tế cừ ‘ khởi đầu từ Tây Giao Lạc Dương lúc bấy giờ dẫn nước Cốc Thủy và Lạc Thủy nhập vào Hoàng Hà. Đoạn đông của ‘ Thông Tế cừ ‘ mở màn từ Tỉ Thủy Huỳnh Dương, theo thủy đạo do Phù Sai cho đào khi xưa, dẫn nước Hoàng Hà qua Biện Thủy, Tứ Thủy thông đến Hoài Hà ; qua những thành thị là Biện châu ( nay là Khai Phong, Hà Nam ), Tống châu ( nay là Thương Khâu, Hà Nam ), Túc châu ( nay là Túc Châu, An Huy ), Tứ châu ( nay là Tứ huyện, An Huy ). Cùng năm, triều Tùy lại kêu gọi hơn 10 vạn dân Hoài Nam một lần nữa thiết kế xây dựng ‘ Sơn Dương độc ‘, chỉnh trị cho thẳng, không còn phải vòng qua hồ Xạ Dương mà tiến thẳng đến Trường Giang. Để luân chuyển lương thực và tơ lụa từ Giang Nam đến Lạc Dương, năm Đại Nghiệp thứ 6 ( 610 ), triều đình khởi đầu cho đào đắp ‘ Giang Nam Vận hà ‘, từ Kinh Châu ( nay thuộc Trấn Giang, Giang Tô ), qua Ngô châu ( nay thuộc Tô Châu, Giang Tô ), đến sông Tiền Đường ở Dư Hàng ( nay thuộc Hàng Châu, Chiết Giang ), dài trên 800 lý, rộng hơn 10 trượng. Đến lúc này, triển khai xong đoạn Nam của Đại Vận Hà, Tùy Dạng Đế còn sẵn sàng chuẩn bị đến Chiết Giang du ngoại Cối Kê Sơn. Do phải luân chuyển một lượng vật tư to lớn cho chiến dịch tiến công Cao Câu Ly, vào năm Đại Nghiệp thứ 4 ( 608 ), triều đình kêu gọi trên 1 triệu nhân dân những Q. Hà Bắc mở ‘ Vĩnh Tế cừ ‘, dẫn nước từ Thấm Thủy về phía nam đến Hoàng Hà, về phía bắc gặp Vệ Hà thẳng đến Trác châu ( nay thuộc Thiên Tân ), hoàn thành xong đoạn Bắc của Đại Vận Hà. [ 79 ] Trác châu liền trở thành nơi tập trung chuyên sâu người và vật tư cho chiến dịch tiến công Cao Câu Ly. [ 80 ]Đại Vận Hà thời Tùy-Đương do Quảng Thông cừ, Vĩnh Tế cừ, Thông Tế cừ, Sơn Dương độc, Giang Nam Vận Hà hợp thành, độ dài khoảng chừng 2.700 km. Năm Đại Nghiệp thứ 7 ( 611 ), Tùy Dạng Đế đi trên ‘ long chu ‘ ( thuyền rồng ) từ Giang Đô thẳng đến Trác châu. Tháp tùng Tùy Dạng Đế là bá quan, còn binh sĩ đi hai bên bờ, mất hơn 50 ngày để đến Trác châu, trung bình mỗi ngày chỉ đi hơn 50 lý. Còn thuyền của người dân thông thường đi một ngày đêm được 100 lý, thì từ Giang Đô đến Trác châu không quá một tháng, đường thủy qua đó bộc lộ được sự thuận tiện so với đường đi bộ. [ 81 ] Thành Lạc Dương thời Tùy nằm ở TT của Đại Vận Hà, đi về phía tây là Đại Hưng thành, nam thông đến Hàng châu, bắc thông đến Trác châu, trở thành nơi tập hợp và phân phối sản phẩm & hàng hóa của vương quốc ; Giang Đô trở thành nơi trung chuyển sản phẩm & hàng hóa ở Giang Nam, trở thành trọng tâm kinh tế tài chính thời Tùy-Đường ; nằm ven Đại Vận Hà là những thành thị thương nghiệp tăng trưởng như nấm mọc sau mưa. Đại Vận Hà thời Tùy-Đường đóng vai trò thôi thúc tăng trưởng kinh tế tài chính ở địa phương nằm ven tuyến, sau khi hoàn thành xong thì đóng vai trò là tuyến đường link chính trị, kinh tế tài chính, văn hóa truyền thống bắc-nam Trung Quốc trong 600 năm sau đó, [ 60 ] thực thi giao lưu kinh tế tài chính và văn hóa truyền thống giữa những châu huyện nằm ven tuyến. [ 21 ]

Đại Hưng thành[sửa|sửa mã nguồn]

Bản đồ kiến trúc của Đại Hưng thành
Trường An thời Hán trải qua cuộc chiến tranh đã bị tàn phá, đổ nát, hình dạng và cấu trúc của cung thất nhỏ hẹp, không hề thích ừng với nhu yếu về đô thị của Tùy Đế. Cộng thêm hàng trăm năm nước bẩn và lắng đọng trong thành thị, ùn tắc khó thoát, đáp ứng nước cũng là một yếu tố. [ 82 ] Do vậy, Tùy Văn Đế từ bỏ Trường An thời Hán ở phía bắc Long Thủ Nguyên, ở phía nam Long Thủ Nguyên ( đông nam Trường Thanh thời Hán ) chọn được một khu vực để dựng thành Trường An mới. [ 83 ] Tháng 1 ÂL năm 582, Tùy Văn Đế mệnh Vũ Văn Khải đảm nhiệm phong cách thiết kế thiết kế xây dựng thành mới, do Tùy Văn Đế từng được phong là Đại Hưng công, do đó thành mang tên Đại Hưng thành, tháng 3 ÂL năm sau thì triển khai xong. [ 84 ]Đại Hưng thành tìm hiểu thêm kinh thành Lạc Dương của Bắc Ngụy và Nghiệp Đô Nam thành của Bắc Tề, thành trì có bố cục tổng quan chỉnh tề thống nhất, có hình dạng cấu trúc giống hình chữ nhật. Toàn thành có ba bộ phận : cung thành, hoàng thành, lý phường, trọn vẹn tuân theo bố cục tổng quan đối xứng đông-tây. Lý phường có diện tích quy hoạnh ước tính chiếm 88,8 % tổng diện tích quy hoạnh toàn thành, lan rộng ra đáng kể khu nhà của dân cư là một đặc thù lớn trong phong cách thiết kế kiến trúc toàn diện và tổng thể của Đại Hưng thành. Nền thành nằm trên Long Thủ Nguyên, bắc kề sông Vị, nam tựa vào sông Bá và sông Sản, địa hình nam cao bắc thấp, ở nam thành núi đồi gợn sóng. [ 85 ] ” Lục Pha ” ( tức sáu dốc ) ở phía nam của Long Thủ Nguyên được xem là ” Lục hào ” trong Can Chi, theo thứ tự gọi là Sơ Cửu, Cửu Nhị, Cửu Tam, Cửu Tứ, Cửu Ngũ, Thượng Cửu. Căn cứ theo Dịch Kinh, Sơ Cửu đại diện thay mặt cho ” tiềm long đồ vật “, Cửu Nhị là ” kiến long tại điền, lợi kiến đại nhân “. ” Đại nhân ” biểu lộ người tài đức, thế cho nên là nơi thích hợp để xây cung thành làm nơi đế vương cư trú. Cửu Tam thể hiện ” quân tử chung nhật càn càn, tịch dịch nhược lệ vô cữu “, tùy thời cảnh báo nhắc nhở ở vị thế cao mà không kiêu, ở vị thế thấp mà không ưu, do vậy xây Hoàng thành để cho văn võ bá quan mãi kiện cường, trung quân cần chính. Cửu ngũ bộc lộ ” Cửu ngũ chí tôn “, thuộc nơi ” phi long “, không muốn người thường ở. Do vậy, trên gò cao này hướng theo trục đông-tây, thiết kế xây dựng đối xứng Đại Hưng Thiện tự của Phật giáo ở mặt đông, và Huyền Đô quán của Đạo giáo ở mặt tây, kỳ vọng hoàn toàn có thể mượn thần minh để trấn áp khí đế vương ở gò cao Cửu Ngũ. Do tử vi, Hoàng cung chỉ hoàn toàn có thể sắp xếp ở vùng đất tương đối thấp ven phía bắc Đại Hưng thành, tuy thế bắc biên có sông Vị nên cũng khá thích hợp cho phòng ngự. [ 86 ] ” Lục Pha ” trở thành khung xương của Đại Hưng thành, khiến hoàng cung, triều đình, tự miếu và khu dân cư phải so sánh theo mà hình thành. Giữa những đồi núi là những khu đất thấp, người ta khai kênh dẫn nước, nạo vét ao hồ. Tận dụng lợi thế địa hình, người ta tăng cường khoảng trống lập thể, cảnh tượng thêm hùng vĩ .Đại Hưng thành là một trong những thành thị lớn nhất trên quốc tế đương thời, [ 17 ] Thượng Kinh Long Tuyền phủ của Bột Hải Quốc phỏng theo quy hoạch của Trường An, Bình Thành Kinh và Bình An Kinh của Oa Quốc không chỉ hình dạng và bố cục tổng quan mô phỏng theo Trường An mà ngay cả hoàng cung, cổng thành, đường phố cũng đều lấy tên theo, như Chu Tước môn và Chu Tước đại đạo. [ 87 ]

Tư tưởng học thuật[sửa|sửa mã nguồn]

Tranh mô tả nhà tư tưởng thời Tùy Vương Thông
Tùy Văn Đế trong thời kỳ đầu chủ trương điều hòa tư tưởng Nho gia, Phật giáo và Đạo giáo ; đồng thời cũng chủ trương văn học giản thực, phản đối tư tưởng văn học diễm lệ của Nam triều [ 88 ] Ông đề xướng Nho học, khiến học thuyết Nho gia có vị thế không hề thiếu trong việc trị quốc, cổ vũ khuyến học hành lễ. [ 89 ] Các địa phương tiếp nối đuôi nhau nhau lập thêm trường học, có nhiều học giả Nho học ở khu vực Quan Đông, Nho gia một thời hưng thịnh. [ 90 ] Các lưu phái Nho học thời Nam Bắc triều có sự độc lạ, mỗi phái thuyết kinh lại có nghĩa lệ riêng, đến thời Tùy vẫn chưa có tầm cỡ thống nhất, khiến cho việc khảo thí trong chính sách khoa cử gặp khó khăn vất vả. Đến những năm cuối thời Tùy Văn Đế, ông đề xướng hình pháp, công khai minh bạch trợ Phật phản Nho, Năm 601, Tùy Văn Đế nhận thấy trường học tuy nhiều tuy nhiên không chuyên, nên hạ lệnh phế trừ hàng loạt những trường học, chỉ giữ lại ‘ Quốc tử học ‘ ở kinh sư, đặt hạn ngạch 70 học viên. Lưu Huyễn dâng thư can gián, tuy nhiên Tùy Văn Đế không nghe theo, đồng thời lại hạ lệnh cho dựng 5000 chùa tháp. Sang thời Tùy Dạng Đế, trường học ở những địa phương lại được Phục hồi, tuy nhiên vị thế của nho sinh vẫn chưa được cải tổ. Nho sinh nổi tiếng nhất trong thời kỳ này có Lưu Trác và Lưu Huyễn, nhị Lưu có tri thức đa dạng và phong phú, được nho sinh đương thời yêu quý kính trọng. Tuy nhiên, Lưu Huyễn thừa cơ hội Tùy Văn Đế tìm mua thư tịch, ngụy tạo hơn trăm quyển sách, đề tên như ” Liên Sơn dịch “, ” Lỗ sử ký “, nhằm mục đích gian lận thưởng vật. Lưu Trác do nhu yếu bổng lộc làm thầy cao nên thanh danh không tốt. Việc Tùy Văn Đế chuyển sang trợ Phật phản Nho khiến cho không ít nho sinh tham gia vào dân biến Tùy mạt sau này. [ 91 ]Vương Thông là nhà nho lớn thời Tùy mạt, cũng là nhà tư tưởng nổi tiếng thời Tùy, ông có thụy là ” Văn Trung Tử “. Ông chủ trương người chấp chính cần phải ‘ tiên đức hậu hình ‘ mới hoàn toàn có thể thu phục được nhân tâm ; [ 92 ] đề xướng tam giáo : Nho-Đạo-Phật cần cùng sống sót, thay vì chống lẫn nhau, [ 93 ] cũng chủ trương là tư tưởng sự của thiên và nhân, cùng tam tài thiên-địa-nhân không tách rời nhau. [ 94 ] Tác phẩm nổi tiếng của ông có ” Thái bình nhị thập sách “, ” Lục tục kinh ” ( còn có tên là ” Vương thị lục kinh ” ), và ” Văn Trung Tử trung thuyết “. Hậu duệ Vương Bột của ông là một trong ” sơ Đường tứ kiệt “, đệ tử Ngụy Trưng của ông cũng là danh thần vào những năm đầu triều Đường. Học thuyết của ông có ảnh hưởng tác động sâu rộng so với lý học thời Tống sau này .Tử tưởng Phật học phần đông là duy tâm chủ nghĩa, trong đó Thiên Thai tông chủ trương ” Chỉ quán thuyết “, còn Thiền tông chủ trương ” Đốn ngộ thuyết “. Chỉ quán còn gọi là ” Tịch chiếu “, ” Minh tĩnh “, chủ trương bỏ lỡ hàng loạt ngoại cảnh và vọng niệm, tập trung chuyên sâu chú ý quan tâm vào đặc tính đối tượng người tiêu dùng, đồng thời sản sinh chính trí tuệ so với những đối tượng người tiêu dùng này. [ 95 ] Đốn ngộ là pháp môn ” minh tâm kiến tính “, chủ trương mọi sự nếu trải qua chiêu thức tu hành đúng chuẩn, sẽ nhanh gọn lĩnh ngộ được điểm quan trọng, từ đó chỉ huy thực tiễn được đúng mực và thu được thành tựu. [ 96 ]

Ngữ văn học và sử học[sửa|sửa mã nguồn]

Đồ gốm có chân hình sư tử, khoảng từ Bắc triều đến Tùy triều.
Do thời Tùy khá ngắn, ảnh hưởng tác động so với văn học Trung Quốc không lớn. Mặc dù có yêu cầu cải cách văn phong hoa mỹ, tuy nhiên sau đó bị gián đoạn, trào lưu cổ văn phải đến thời trung Đường mới tăng trưởng thành công xuất sắc. Đương thời, có những tác phẩm nổi tiếng chuyên nghiên cứu và điều tra về ” âm luật học “, cũng có những tác phẩm tản văn và thi ca không tồi. Thời Nam-Bắc triều, văn học Nam triều chú trọng vào thanh luật và sắc thái, văn học Bắc triều chú trọng vào âm đọc chất phác thực dụng. Do văn học diễm lệ của Nam triều chinh phục được Bắc triều, khiến văn học triều Tùy phần lớn là thừa kế phong thái Lương-Trần, không có cải tiến vượt bậc mới. Tổng số cư sĩ nổi danh nam-bắc của triều Tùy thì không quá mười mấy người. [ 97 ] Đỗ Chính Tàng soạn viết ” Văn chương thể thức “, giúp học tập văn học Nam triều, hiệu là ” Văn Quỹ ” ; thậm chí còn những nước Cao Câu Ly và Bách Tế cũng học theo sách của Đỗ Chính Tàng, gọi là ” Đỗ gia tân thư “, khiến văn học Nam triều được lưu hành ra ngoại bang. Năm 584, Tùy Văn Đế hạ lệnh nhu yếu văn học phải chất phác chân thực. [ 98 ] Sau này, mặc dầu Lý Ngạc đề xuất kiến nghị không hề dựa trên văn chương hoa lệ mà tuyển chọn nhân tài, tuy nhiên Tùy Dạng Đế lại đề xướng văn học Nam triều hoa lệ, ông mê hồn ” Tam hạnh Giang Đô “, ” Hiếu vi Ngô ngữ ” của Nam triều, ” Quý ư thanh khỉ ” và ” Nghi ư vịnh ca ” cũng hợp với sở trường thích nghi của ông. Tùy Dạng Đế cũng là một nhà văn, có tiếng nhất là tác phẩm ” Giang Đô cung lạc ca “. Mỗi tác phẩm thơ văn, Hoàng đế đều nhu yếu danh sĩ Nam triều Dữu Tự Trực bình nghị rồi mới công bố, cho thấy Tùy Dạng Đế là một người đề xướng can đảm và mạnh mẽ văn học Nam triều. [ 97 ]Về mặt sử học, sách sử trước thời Tùy hoặc do chính quyền sở tại soạn viết, hoặc do nhân sĩ dân gian tự thực thi soạn viết. Tư tưởng của những tác phẩm dân gian này khá tự do, chất lượng cũng tốt, tuy nhiên vì không thuận tiện tiếp cận thư tịch do sử quan chiếm hữu, nên thường thì chỉ có kỉ truyện mà không có chí thư, không hề nói là quốc sử hoàn hảo. Năm 593, Tùy Văn Đế công bố cấm chỉ dân gian tự soạn quốc sử, phản hồi nhân vật. Kể từ đó, quốc sử những triều trước đều đổi sang do quan lại viết. Mặc dù chính quyền sở tại viết sử không đủ tính công chính, tuy nhiên chúng do những sử thần chuyên nghiệp soạn viết, tư liệu do triều đình phân phối khá đa dạng chủng loại, từ thời Tùy-Đường về sau thì viết quốc sử trở thành việc làm trình độ của triều đình. [ 97 ]Do văn hóa truyền thống nam-bắc dung hòa, âm vận học và mục lục học đạt được những thành tựu kiệt xuất. Những năm đầu Khai Hoàng, tám người trong đó có Nhan Chi Thôi, Tiêu Cai, Trưởng Tôn Nạp Ngôn cùng Lục Pháp Ngôn tranh luận về âm vận học, nhất trí đánh giá và nhận định rằng thanh điệu tứ phương độc lạ rất lớn, nam-bắc dùng vần không giống nhau. Trước đó, những sách vần thiếu tiêu chuẩn định vần nên đều có sai sót. Lục Pháp Ngôn ghi lại những ý quan trọng của mọi người trong buổi nghị luận, vào năm 601 thì viết thành ” Thiết vận ” gồm 5 quyển. Bộ sách này thống nhất cách miêu tả thanh vận, phản ánh ngữ âm tiếng Hán đương thời, là sách âm vần sớm nhất của Trung Quốc. Hệ thống ngữ âm hoàn hảo này được bảo tồn trong tác phẩm ” Quảng vận ” thời Tống, thậm chí còn là cả trong ” Tập vận “. [ 99 ] Về mục lục học, tác phẩm nổi tiếng có ” Đại Tùy chúng kinh mục lục ” của Phật giáo, ” Đạo kinh mục lục ” của Đạo giáo, ” Lịch đại tam bảo ký ” do Phí Trưởng phòng soạn và ” Tùy Nhân Thọ niên nội điển lục ” do Thích Ngạn Tông soạn. Triều Tùy tích lũy những thư tịch do những triều Nam Bắc chiếm hữu, tổng số được 37 vạn quyển, và biên ” Tùy Đại Nghiệp chính ngự thư mục lục “. Ngụy Trưng thời Đường dựa vào đó mà biên viết ra ” Tùy thư – kinh tịch chí “, trong nghành nghề dịch vụ mục lục học có vị thế tương đường với ” Hán thư – Nghệ văn chí ” của Ban Cố. [ 100 ]
Từ thời Nam-Bắc triều, Phật giáo cùng Đạo giáo và Nho giáo gọi chung là Tam giáo, chiếm địa vị chủ yếu trong nghành nghề dịch vụ tư tưởng. Tùy Văn Đế chủ trương điều hòa tôn giáo và Nho học, lựa chọn sách lược tam giáo cùng được xem trọng, [ 101 ] đồng thời dung nạp Nho giáo, Đạo giáo, Phật giáo để phối hợp trị quốc. [ 102 ] Do vương quốc Open, Hiên giáo từ Tây Á cũng được lưu truyền thoáng đãng tại Trung Quốc .Thời Tùy, Phật giáo tiến vào tiến trình cực thịnh, điều này là do nhà vua và Phật giáo có quan hệ mật thiết. Khi Bắc Chu Vũ Đế đàn áp Phật giáo, Trí Tiên đi ẩn tại nhà họ Dương, đưa ra Dự kiến rằng Dương Kiên sau này sẽ trở thành nhà vua, trọng hưng Phật giáo. Dương Kiên tin chắc rằng bản thân được Phật giúp sức che chở, sau này công bố với quần thần ” ta hưng là do Phật pháp “, [ 103 ] do vậy tích cực đề xướng Phật pháp, vào những năm cuối thậm chí còn còn bài xích Nho học, Phật giáo trở thành quốc giáo của triều Tùy. Năm 581, Tùy Văn Đế đón mời tăng lữ ẩn cư xuất sơn, hiệu triệu Fan Hâm mộ Phật giáo ” vì nước hành đạo “, đồng thời cho phép nhân dân xuất gia. Sang thời Tùy Dạng Đế, triều đình cũng có chủ trương trợ giúp tích cực với Phật giáo, Tùy Dạng Đế còn thụ giới từ Trí Giả đại sư của Thiên Thai tông, trở thành đệ tử của Phật gia. [ 104 ] Tuy nhiên, Hoàng đế cũng trấn áp ngặt nghèo so với Phật giáo, như đưa những danh sĩ Phật giáo có tác động ảnh hưởng tại Giang Nam đến tập trung chuyên sâu tại Dương Châu, mục tiêu là nhằm mục đích tiện chi phối, đồng thời hạ lệnh ” sa môn trí kính vương giả “. [ 105 ]
Tượng Bồ Tát bằng đồng thành mạ vàng thời Tùy, năm 597.
Dương thời, hệ phái chủ lưu của Phật giáo có Thiên Thai tông, Tam luận tông và Tam giai giáo. Thiên Thai tông chăm sóc phát huy hai điều ” giáo “, ” quan ” đến cực trí đồng thời viên dung nhất thể, đánh giá và nhận định pháp giới vô tương, vạn vật nhất thể ; Chỉ quán là phương pháp tu hành đa phần. Tam luận tông do nghiên cứu và điều tra ” Trung luận “, ” Thập nhị môn luận “, ” Bách luận ” mà có tên như vậy ; hệ phái này chủ trương vạn vật chư pháp của trần gian và xuất thế gian từ nhiều nhân duyên hòa hợp mà sinh ra, là mẫu sản phẩm tích hợp từ nhiều tác nhân và điều kiện kèm theo. [ 106 ] Triều Tùy tổng số cho thiết kế xây dựng hơn 5 nghìn chùa tháp, tạo hàng vạn tượng Phật, đồng thời phiên dịch hàng vạn kinh Phật, khiến kinh Phật được lưu truyền phân bổ hơn rất nhiều lớn so với kinh Nho. Tùy Văn Đế rất là sùng bái Phật giáo, cho xây đến 83 tháp xá lợi Phật tại những châu, trong đó Đại Hưng thiện tự là nổi tiếng nhất. [ 107 ]Đạo giáo vào thời Nam-Bắc triều phân thành hai hệ Thiên Sư đạo Nam-Bắc, đến thời Tùy thì có sự giao lưi với nhau. Mao Sơn tông trở thành hệ phái chủ lưu của Đạo giáo, khoanh vùng phạm vi truyền đạo lê dài từ phương nam lên phương bắc, Nguyên Thủy Thiên Tôn tại thời kỳ này được tôn làm thần linh tối cao. Tùy Văn Đế đối đãi rất tôn trọng với Đạo giáo, niên hiệu ” Khai Hoàng ” cũng được chọn từ tầm cỡ Đạo giáo. Triều đình Tùy thiết lập chính sách ‘ đạo cử ‘, lao lý sĩ nhân cần thông cả Đạo đức kinh, sùng huyền học và huyền học bác sĩ, tuyên giảng đạo thư định kỳ, phái người chỉnh đốn đạo thư. Do Tùy Văn Đế sùng tín Phật giáo, vào thời Tùy Đạo giáo luôn không hưng thịnh được như Phật giáo. [ 108 ] [ 109 ]Đạo sĩ trong thời kỳ này thạo về việc dựa vào phù mệnh để tham gia vào việc đổi khác triều đại, đạo sĩ Trương Tân từng hiệp trợ triều Tùy kiến quốc. Do vậy, Tùy Văn Đế so với Đạo giáo có phần tôn trọng, [ 110 ] cất nhắc những đạo sĩ như Trương Tân, Tiêu Tử Thuận, Đổng Tử Hoa. [ 111 ] Tùy Dạng Đế khi đến ở lưỡng đô hoặc xuất du luôn có tăng, ni, đạo sĩ, nữ quan ( có cả nữ đạo sĩ ) tùy tùng, gọi là ‘ tứ đạo trường ‘ .Kim Đan thuật được Tùy Dạng Đế tôn sùng, rất nhiều đạo sĩ do thạo về luyện chế thuốc trường sinh bất tử mà giành được sủng tín. Tung Sơn đạo sĩ Phan Đản hợp luyện kim đan sáu năm bất thành, Phan Đản lý giải rằng cần có ba hộc sáu đẩu mật gan tủy xương của đồng nam đồng nữ thì mới luyện thành, Tùy Dạng Đế tức giận giết chết Phan Đản. [ 112 ] Tuy nhiên, kỹ thuật luyện chế kim đan cũng góp thêm phần vào sự tăng trưởng y dược và hóa học thời Tùy-Đường. [ 97 ] Từ ” Nội đan ” có ý nghĩa rất quan trọng trong tu luyện Đạo giáo được hình thành trong thời kỳ này, Thanh Hải Tử Tô Nguyên Lãng yêu cầu ” quy thần đan vào tâm luyện “, đề xướng ” tính mệnh tuy nhiên tu “, là một bước thôi thúc cho sự tăng trưởng của lý luận Nội đan thuật. Trong giới Đạo sĩ đương thời có lưu hành tịch cốc thuật nhằm mục đích tu luyện thành tiên, tịch cốc thuật chủ trương không ăn ngũ cốc mà chỉ uống nước và ăn ‘ hàn thực ‘. Tùy Dạng Đế từng đón mời người giỏi tịch cốc thuật là Từ Tắc nhập cung, đồng thời tôn kính những đạo sĩ giỏi về tịch cốc thuật như Tống Ngọc Tuyền ở Kiến An, Khổng Đạo Mậu ở Cối Kê và Vương Viễn Tri ở Đan Dương. [ 113 ]Hiên giáo, còn gọi là Bái Hỏa giáo, do một người Ba Tư là Zoroaster sáng lập, lưu hành tại Ba Tư và những vương quốc Tây Vực, theo người Túc Đặc truyền bá đến Tập Đoàn Cafe Trung Nguyên từ thời Bắc Ngụy, triều Tùy đặt chức quan ” Tát bảo ” để quản trị hoạt động giải trí của tôn giáo này. Giáo nghĩa của Hiên giáo nhận định và đánh giá ngoài hành tinh hình thành do thần quang minh và thần hắc ám đấu tranh lẫn nhau, lửa biểu lộ cho thần thiện, do vậy bái lửa. Chủ thần của Hiên giáo tại Trung Quốc được gọi là ” Hồ Thiên “, ” Thiên Thần “, tầm cỡ đa phần là Avesta. [ 114 ]
“Du xuân đồ”, Triển Tử Kiền vẽ
Tượng nhạc sư tỳ bà thời Tùy
Thời Tùy, vì mối quan hệ chính giáo nên hội họa được xem trọng. Hội họa thời Tùy vẫn lấy nhân vật hay cố sự thần tiên làm chủ đề chính, tuy nhiên tranh sơn thủy tăng trưởng thành một nhánh hội họa độc lập. Triển Tử Kiền và Đổng Bá Nhân có tiếng ngang nhau, cùng với Cố Khải Chi thời Đông Tấn, Lục Tham Vi của Nam triều Tề, Trương Tăng Dao của Nam triều Lương đồng xưng là ‘ tiền Đường tứ đại họa gia ‘. Triển Tử Kiền sống qua những triều Bắc Tề, Bắc Chu và Tùy, từng nhậm chức triều tán đại phu của Tùy, sau nhậm chức trướng nội đô đốc. Ông từng vẽ tranh Phật giáo ” Pháp hoa kinh biến “, tranh phong tục ” Trường An xã mã nhân vật đồ “, tuy nhiên đều thất truyền. Bức tranh sơn thủy ” Du xuân đồ ” của ông dùng thuật bôi phác họa, tô màu xanh lục, phối cảnh khoảng trống hài hòa và hợp lý, quan tâm quan hệ xa gần và tỷ suất núi cây cùng nhân vật, trong gang tấc có đủ ý vị nghìn dặm. [ 115 ] Điều này chứng tỏ tranh sơn thủy thời Tùy xử lý được triệt để yếu tố giải quyết và xử lý khoảng trống giữa người và cảnh vật, là đại biểu cho sự nổi lên của tranh sơn thủy, [ 116 ] ” Họa giám ” thời Nguyên đánh giá và nhận định ” Du xuân đồ ” là thủy tổ chính thức của tranh sơn thủy. Hoa gia người Vu Điền Uất Trì Bạt Chất Na thạo vẽ nhân vật Tây Vực, người đương thời gọi là ” Đại Uất Trì “. [ 117 ] Ông thạo về vựng nhiễm âm ảnh, tức ” ao đột pháp ” ( thuật lồi lõm ), có tác động ảnh hưởng lớn đến hội họa hậu thế .Thư pháp triều Tùy khéo, đều, có lực, tuy nhiên không vượt khỏi quy củ, làm nền tảng cho quy mô phong phạm của triệu phú thời sơ Đường. Các nhà thư pháp nổi tiếng có Đinh Đạo Hộ, Sử Lăng và Trí Vĩnh. Mặc tích ( vết mực ) thì có thiên tự văn và tả kinh. Thư pháp thời Tùy lấy bia khắc làm dòng chính, trên những bia khắc như ” Long tạng tự bi “, ” Khải pháp tự bi “, ” Đổng mĩ nhân chí ” có biểu lộ phong thái thư pháp. Thời Tùy mạt Đường sơ có nhà thư pháp Ngu Thế Nam, cùng với Âu Dương Tuân, Chử Toại Lương, Tiết Tắc được gọi chung là ” sơ Đường tứ triệu phú ” .Âm nhạc triều Tùy chịu tác động ảnh hưởng của âm nhạc dân tộc bản địa Hồ-Hán Bắc triều và âm nhạc Nam triều Tống-Tề-Lương, nhạc ca cung đình Tùy có lẫn ” Hồ thanh “. Sau khi Tùy diệt Nam triều Trần, đặt ra ” Thanh chương thự ” để quản trị âm nhạc. Thời Tùy Dạng Đế, đặt ra 9 bộ nhạc : ‘ Thanh Nhạc ‘, Tây Lương, Quy Từ, Thiên Trúc, Khang Quốc, Sơ Lặc, An Quốc, Cao Ly, ‘ Lễ Tất ‘. [ 118 ] Đương thời, nhạc khí có những loại như ” khúc hạng tì bà “, ” thụ đầu không hầu “, ” đáp lạp cổ ” và ” yết cổ “, đều được truyền đến từ tây-bắc, đương thời đã biết rằng âm giai có thất cung thay vì ngũ cung. [ 119 ]Vạn Bảo Thường và Hà Thỏa là những nhà âm nhạc có nổi tiếng vào thời Tùy. Hà Thỏa là người Hòa Quốc ( thuộc Uzbekistan lúc bấy giờ ), ông còn giỏi về cả triết học. Năm 592, Tùy Văn Đế thấy phiền nhiễu trước Hồ âm và ” vong quốc chi âm ” của Nam triều, lệnh cho Quốc tử bác sĩ định ra chính nhạc, đương thời những trọng thần nghị luận sôi sục, Vạn Bảo Thường tham gia vào luận bàn, tuy nhiên nhất thời chưa có tác dụng. [ 120 ] Cuối cùng, Hà Thỏa dùng kế để Tùy Văn Đế chọn dùng Hoàng chung cung để xử lý tranh chấp. [ 121 ] Hà Thỏa còn vì Tùy Dạng Đế mà sản xuất ngự xa ” Hà Thỏa xa “. [ 122 ] Tác phẩm của Hà Thỏa có ” Nhạc yếu “, ” Chu dịch giáng sơ “, tác phẩm của Vạn Bảo Thường có ” Nhạc phổ ” .

Khoa học và kỹ thuật[sửa|sửa mã nguồn]

Một phần “Bộ thiên ca-thái vi viên” trong “Thông chí-thiên văn lược đệ nhị”
Triều Tùy thừa kế khoa học, tri thức của Bắc triều và Nam triều, thành tựu khoa học kỹ thuật của triều đại này bộc lộ trên những nghành nghề dịch vụ thiên văn, lịch pháp, số học, bác vật học, kiến trúc học, y học. [ 123 ]Ngành số học thời Tùy tăng trưởng, sĩ nhân đương thời đều cần học tập ” cửu số ” giản đơn, tại Quốc tử giám có lập ban toán học ( tức ngành số học ) [ 124 ] trình độ tu dưỡng nhân tài số học .Lịch pháp triều Tùy so với những triều trước thì thêm phần tỉ mỉ đúng mực. Năm 600, Lưu Trác dựa vào tài liệu của Trương Tử Tín thời Bắc triều, xác lập tuế sai 76 năm lệnh 1 độ, sát với giá trị chuẩn xác ( 71,6 năm ). Năm 604, Lưu Trác đặt ra ” Hoàng cực lịch “, điều tra và nghiên cứu Mặt Trời, nhật thực nguyệt thực, đều thêm phần đúng mực so với những lịch trước đó, còn đề xuất kiến nghị công thức ” phép nội suy cự ly bậc hai ” ( 等間距二次內插法 ). Mặc dù chuẩn xác hơn, tuy nhiên ” Hoàng cực lịch ” lại bị bài xích không được sử dụng, nhưng với lịch học hậu thế thì phân phối tiêu chuẩn mới. [ 100 ] Phép định sóc, phép định khí cũng là ý tưởng sáng tạo của Lưu Trác .Sau khi Tùy bình định Nam triều Trần, đã cho đưa ‘ hồn nghi ‘, ‘ hồn thiên tượng ‘ và tranh sách thiên văn của Nam triều đến tập trung chuyên sâu tại Trường An, đồng thời mệnh Dữu Quý Tài và Chu Phần của Nam triều tham chiếu vị trí những sao, vẽ thành tinh đồ. Những người như Chu Phần và Viên Sung còn truyền thụ tri thức thiên văn tại Thái sử cục. [ 125 ] Vào thời Tùy, Đan Nguyên Tử chiếu theo tinh cung do Trần Trác đặt ra, ước đoán vị trí của sao trên trời, biên thành một thư tịch theo thể trường ca 7 âm, gọi là ” Bộ thiên ca “, câu văn rõ ràng dễ hiểu, thuận tiện cho việc truyền tụng. [ 126 ] Thời Tùy mạt Đường sơ, Lý Bá viết thành ” Thiên văn đại tượng phú “, dùng thơ phú miêu tả về thiên văn học .Triều đình Tùy đề xướng bác vật học, đương thời Open một lượng lớn địa phương chí ( hoặc gọi là đồ chí, đồ kinh ). Triều đình Tùy ra lệnh những địa phương trong toàn nước triển khai soạn viết phương chí, [ 127 ], sau cuối Open những tác phẩm ” Chư Q. vật sản thổ tục ký “, ” Khu vũ đồ chí ” và ” Chư châu đồ kinh tập “. Tùy Dạng Đế hạ chiếu lệnh cho những Q. nộp địa đồ phong tục sản vật. Lăng Uất Chi sử dụng địa đồ sách vở do những địa phương nộp lên mà chỉnh sửa và biên tập thành ” Tùy chư châu đồ kinh tập ” với 200 quyển. [ 128 ] Bùi Củ vào thời Đại Nghiệp quản trị thanh toán giao dịch tại Trương Dịch, từ sách truyện và lời kể của thương nhân Tây Vực, sưu tập những tư liệu về núi sông, họ tộc, phong thổ, y phục, sản vật Tây Vực mà viết thành ” Tây Vực đồ ký “. Thư tịch này còn viết về ba tuyến đường tơ lụa từ Đôn Hoàng qua Trung Á đến Địa Trung Hải .
An Tế kiều, được xây dựng từ năm 595 đến năm 605
Về kiến trúc học, những người nổi tiếng có Lý Xuân, Vũ Văn Khải, Hà Trù. Năm 610, Lý Xuân chỉ huy kiến thiết xây dựng nên An Tế kiều bắc qua Hào Hà tại địa phận nay thuộc huyện Triệu, tỉnh Hà Bắc, [ 129 ] An Tế kiều là một cây cầu đá hình vòm cung, tàu bè vẫn hoàn toàn có thể đi lại thuận tiện ở bên dưới, là một trong những khu công trình đạt thành tựu trọng đại trong lịch sử dân tộc kiến trúc Trung Quốc. [ 130 ] Ngoài ra, An Tế kiều có bốn lỗ trống, giảm thiểu một phần năm khối lượng thân cầu, tiết kiệm ngân sách và chi phí được hơn hai trăm mét khối nguyên vật liệu đá, đồng thời hoàn toàn có thể giảm bớt áp lực đè nén từ nước lụt ảnh hưởng tác động vào thân cầu. Vũ Văn Khải từng tạo ‘ quan phong hành điện ‘ cho Tùy Dạng Đế, bên dưới điện đặt ròng rọc tời, hoàn toàn có thể tách rời ra khi hành vi, cũng hoàn toàn có thể hợp thành một đại điện chứa được vài trăm người. Hà Trù tạo ra ” Lục hợp thành ” cho Tùy Dạng Đế, khi công thành, trong một đêm hoàn toàn có thể hợp thành một tòa thành lớn với chu vi 8 lý, cao 10 nhận, trên thành hoàn toàn có thể xếp giáp sĩ, lập kỳ trượng. Ngoài ra, Hà Trù còn hoàn toàn có thể dùng lục từ ( sứ xanh ) để chế ra ngọc pha lê, không độc lạ so với ngọc pha lệ thực. [ 131 ]

Y học triều Tùy tương đối phát triển, triều đình đặt ra “đại y thự” để quản lý. Y học lâm sàng xuất hiện xu thế phân khoa, ‘đại y thự’ phân thành hai bộ phận là y học và dược học, phân dạy học sinh; y học lại phân thành bốn khoa là y, châm, án ma (đấm bóp), chú cấm; trong đó y khoa lại phân thành 5 môn là thể liệu (nội khoa), thiếu tiểu (nhi khoa), sang thủng (ngoại khoa), nhĩ mục khẩu xỉ (tai mắt mồm răng) và giác pháp (bạt quán).[132] Do y học Nam triều tiến bộ, y sư nam-bắc thời Tùy có qua lại, lưu thông y thư, có lợi cho tiến triển của y học. Triều Tùy cũng cho dịch ra tiếng Hán hơn 10 loại y thư của Thiên Trúc và Tây Vực, tri thức rất phong phú.[100] Người có danh tiếng nhất trong nền y học triều Tùy là Sào Nguyên Phương, ông soạn ra “Chư bệnh nguyên hậu luận”.[133] Đây là bộ sách đầu tiên của Trung Quốc tự thuật và phân tích chi tiết về phân loại bệnh tật và nguyên nhân của bệnh, bệnh lý, có vị trí quan trọng trong lịch sử thủ thuật ngoại khoa Trung Quốc. Tuy nhiên, tác phẩm cũng có không ít sai sót, như trong “Cửu trùng hậu” có nói “giun trong ruột người biến hóa đa đoan, sinh ra ghẻ lở, cho nên bị ghẻ lở thực ra là do có loài sâu bộ bên trong”, song theo y học hiện đại thì giun sán và ghẻ lở hắc lào không có quan hệ. Tùy Dạng Đế vào những năm Đại Nghiệp hạ lệnh biên soạn “Tứ hải loại tụ phương”, tổng cộng có 2.600 quyển, lý luận chuyên thuật, bổ sung hỗ trợ lẫn nhau đối với “Chư bệnh nguyên hậu luận”.[132]

Các vua nhà Tùy[sửa|sửa mã nguồn]

Thế phả nhà Tùy[sửa|sửa mã nguồn]

Liên kết ngoài[sửa|sửa mã nguồn]

Nhà Tùy – Wikipedia tiếng Việt
Bài viết liên quan
Sửa máy giặt
Bài Mới Nhất
Hotline 24/7: O984.666.352
Alternate Text Gọi ngay