Trang chủ Kỹ Thuật Số Nhà Đường – Wikipedia tiếng Việt

Nhà Đường – Wikipedia tiếng Việt

Đối với những định nghĩa khác, xem Đường

Nhà Đường, hay Đế quốc Đại Đường, là một hoàng triều cai trị Trung Quốc từ năm 618 đến năm 907. Thành lập bởi gia tộc họ Lý, nhà Đường là triều đại kế tục nhà Tùy (581–618) và là tiền thân của giai đoạn Ngũ đại Thập quốc (907–979). Triều đại này bị gián đoạn trong thời gian ngắn từ năm 690 đến năm 705, khi Võ Tắc Thiên lên ngôi, tuyên bố sáng lập nhà Võ Chu và trở thành nữ hoàng đế chính thống duy nhất trong lịch sử Trung Quốc. Các sử gia thường coi nhà Đường là đỉnh cao nền văn minh Trung Quốc, một thời kỳ hoàng kim của văn hóa đa quốc gia. Thông qua các chiến dịch quân sự mà các nhà cai trị sơ kỳ đã liên tục tiến hành, lãnh thổ nhà Đường vào thời điểm cực thịnh rộng lớn hơn bất kỳ triều đại nào trước đó.

Thâu tóm quyền lực khi nhà Tùy bắt đầu suy tàn và sụp đổ, Lý Uyên cùng con trai Lý Thế Dân thành lập nhà Đường, mở ra nửa đầu triều đại tiến bộ và ổn định. Kinh đô Trường An (Tây An ngày nay) của nhà Đường là thành phố đông dân nhất thế giới đương thời. Các cuộc điều tra dân số vào giữa thế kỷ 8 cho biết số lượng người đăng ký hộ tịch của toàn quốc là khoảng 50 triệu và phát triển lên tới khoảng 70 triệu người vào những năm giữa thế kỷ 8. Với nguồn nhân lực dồi dào, nhà Đường nuôi dưỡng các đội quân cả chuyên nghiệp lẫn nghĩa vụ có quân số hàng chục vạn để cạnh tranh với các thế lực du mục, giành quyền kiểm soát Nội Á và nhiều tuyến đường thương mại sinh lời dọc theo Con đường Tơ lụa. Nhiều tiểu quốc, vương quốc gần xa chấp nhận cống nạp cho triều đình nhà Đường trong khi nhà Đường cũng gián tiếp kiểm soát một số vùng lãnh thổ thông qua hệ thống đô hộ phủ. Tước hiệu “Thiên Khả hãn” biến Đường Thái Tông trở thành “hoàng đế đa quốc gia” đầu tiên ở châu Á. Ngoài quyền bá chủ chính trị, nhà Đường còn tạo ra ảnh hưởng văn hóa mạnh mẽ đối với một vài quốc gia Đông Á láng giềng như Nhật Bản và các vương quốc trên bán đảo Triều Tiên.

Thời nhà Đường, văn hóa truyền thống Trung Quốc tăng trưởng rực rỡ và ngày càng hoàn thành xong hơn. Nhà Đường thường được xem là thời kỳ rực rỡ nhất của nền thi ca Trung Quốc. Hai trong số những nhà thơ Trung Quốc vĩ đại nhất, Lý Bạch và Đỗ Phủ, cùng nhiều danh họa như Ngô Đạo Tử, Hàn Cán, Vương Duy và Châu Phưởng là những người sống ở thời đại này. Các học giả thời Đường đã biên soạn nhiều tài liệu lịch sử dân tộc, sách bách khoa toàn thư và tác phẩm địa lý phong phú. Giai đoạn này cũng tận mắt chứng kiến nhiều tân tiến đáng kể trong kỹ thuật in mộc bản. Phật giáo ảnh hưởng tác động can đảm và mạnh mẽ đến nền văn hóa truyền thống Trung Quốc, kéo theo sự sinh ra của nhiều tông phái địa phương điển hình nổi bật. Tuy nhiên, tới những năm 840, Đường Vũ Tông phát hành những chủ trương bài Phật khiến tôn giáo này suy giảm dần sức tác động ảnh hưởng .Trong nửa sau triều đại, Loạn An Sử làm rung chuyển đế quốc, khiến quyền lực tối cao TW suy yếu trầm trọng. Giống như nhà Tùy trước đó, nhà Đường duy trì mạng lưới hệ thống công vụ nhờ tuyển dụng những sĩ đại phu trải qua hình thức khoa cử và chính sách tiến cử chức vụ. Trật tự dân sự này bị phá vỡ khi những tiết độ sứ trỗi dậy mãnh liệt trong thế kỷ thứ 9. Chính quyền TW mở màn suy tàn trong nửa sau thế kỷ thứ 9 ; dân số suy giảm, dân cư di trú hàng loạt, bần hàn lan rộng và sự rối loạn công dụng chính phủ nước nhà là tác dụng của hàng tá cuộc khởi nghĩa nông dân, mà đỉnh điểm là Loạn Hoàng Sào. Năm 907, tiết độ sứ Chu Toàn Trung soán vị Đường Ai Đế, chính thức đặt dấu chấm hết cho nhà Đường sau gần 3 thế kỷ sống sót .

“Đường” (唐) là tên cũ của nước Tấn, một nước chư hầu thời nhà Chu nằm ở khu vực trung tâm của tỉnh Sơn Tây ngày nay. Thời Nam–Bắc triều, Lý Hổ—một trong Bát Trụ Quốc của triều Tây Ngụy—được phong là Lũng Tây quận công (隴西郡公). Sau khi mất, Lý Hổ được nhà Bắc Chu truy hiệu là Đường quốc công (唐國公), được con là Lý Bính thừa kế. Năm 582, con của Lý Bính là Lý Uyên kế thừa tước vị Đường quốc công, về sau được thăng tước là Đường vương (唐王). Sau khi Lý Uyên soán ngôi Tùy Cung Đế, ông đã sử dụng quốc hiệu là “Đường”.

Triều đại của Đường Thái Tông (trị. 626–649) thường được xem là kiểu mẫu để các bậc quân vương Đông Á đời sau noi theo. trị. 626 – 649) thường được xem là kiểu mẫu để các bậc quân vương Đông Á đời sau noi theo.
Triều đại của Đường Thái Tông ) thường được xem là kiểu mẫu để những bậc quân vương Đông Á đời sau noi theo .Lũng Tây Lý thị [ a ] là một gia tộc thuộc những tầng lớp quý tộc quân sự chiến lược, cát cứ ở vùng tây-bắc vào thời nhà Tùy. Họ tự xưng là dòng dõi phụ hệ của thủy tổ Đạo giáo Lão Tử, tướng Lý Quảng thời nhà Hán và Vũ Vương Lý Cảo nước Tây Lương thời Thập lục quốc. Các nhà vua nhà Đường cũng mang dòng dõi Tiên Ti theo mẫu hệ, vì mẹ của Đường Cao Tổ, Độc Cô thị, là người Tiên Ti .Lưu thủ [ b ] Thái Nguyên Lý Uyên vốn là em họ của Tùy Dạng Đế, có thanh thế và rất giàu kinh nghiệm tay nghề trận mạc. Sau thất bại trong ba lần xâm lược Cao Câu Ly đầy tốn kém của Dạng Đế, quốc lực nhà Tùy suy yếu trầm trọng, dẫn đến sự bùng nổ của hàng loạt cuộc khởi nghĩa nông dân trên khắp cả nước. Năm 617, Lý Uyên cùng những con khởi binh tạo phản ở Thái Nguyên. Mùa đông cùng năm, sau khi chiếm được kinh đô Đại Hưng, ông lập Thái tử Dương Hựu làm nhà vua, tôn Tùy Dạng Đế làm thái thượng hoàng, đồng thời giữ vai trò nhiếp chính cho nhà vua bù nhìn. Ngày 18 tháng 6 năm 618, sau khi nhận được tin Dạng Đế bị Vũ Văn Hóa Cập sát hại, Lý Uyên phế Dương Hựu, tự lập làm nhà vua, đổi quốc hiệu là “ Đường ” .Lý Uyên, tức Đường Cao Tổ, tại vị đến năm 626 thì bị Tần vương Lý Thế Dân ép nhường ngôi. Lý Thế Dân khởi đầu cầm quân từ năm 18 tuổi, cung kiếm, đao thương đều rất giỏi, nổi danh với nhiều trận đột kích kỵ binh hiệu suất cao. Trong trận Hổ Lao diễn ra vào ngày 28 tháng 5 năm 621, Lý Thế Dân đã giành thắng lợi ngay cả khi phải đương đầu với lực lượng áp đảo quân số của Đậu Kiến Đức ( 573 – 621 ). Ngày 2 tháng 7 năm 626, trong chính biến Huyền Vũ Môn, vì quan ngại bị ám sát, Lý Thế Dân phục kích và giết chết em trai là Lý Nguyên Cát ( sinh 603 ) cùng huynh trưởng là Thái tử Lý Kiến Thành ( sinh 589 ). Ngay sau đó, Đường Cao Tổ thoái vị, Lý Thế Dân lên ngôi, tức Hoàng đế Đường Thái Tông .Bất chấp việc hạ bệ cha và giết bạn bè ruột đi ngược lại với quan điểm về lòng hiếu thảo của Nho giáo, Đường Thái Tông đã chứng tỏ được năng lượng của bản thân, biết lắng nghe quan điểm từ những thành viên tài trí nhất trong bộ sậu của mình. Năm 628, ông cho cử hành đại lễ Phật giáo tưởng niệm thương vong cuộc chiến tranh. Một năm sau, Đường Thái Tông cho thiết kế xây dựng tu viện Phật giáo tại những khu vực từng diễn ra những trận đánh lớn để những nhà sư hoàn toàn có thể tụng kinh siêu độ vong linh cho những người đã ngã xuống, mà trong đó có cả quân địch của ông .

Mục Chính

Mở rộng chủ quyền lãnh thổ[sửa|sửa mã nguồn]

Lãnh thổ Đại Đường được mở rộng tối đa dưới thời Đường Cao Tông
Sau khi không thay đổi tình hình trong nước, Đường Thái Tông theo đuổi chủ trương bành trướng chủ quyền lãnh thổ. Năm 630, nhân lúc Đông Đột Quyết xảy ra nội loạn, tướng Lý Tĩnh ( 571 – 649 ) dẫn quân Bắc phạt, bắt sống Khả hãn Hiệt Lợi và tàn phá nhà nước này. Sau thắng lợi này, những bộ lạc thảo nguyên lần lượt quy phục nhà Đường, tôn Đường Thái Tông là “ Thiên Khả Hãn ”. Trong những năm cuối đời, Thái Tông liên tục thực thi những chiến dịch lớn về phía Tây nhằm mục đích vào những tiểu quốc ốc đảo nằm dọc theo Con đường tơ lụa tại Lòng chảo Tarim như Cao Xương vào năm 640, Yên Kỳ vào năm 644 và 648, và Quy Từ vào năm 648. Sau khi Thái Tông qua đời vào năm 649, Đường Cao Tông liên tục khuếch trương thế lực về phía Tây. Năm 657, sau khi tướng Tô Định Phương vượt mặt được Khả hãn A Sử Na Hạ Lỗ, Hãn quốc Tây Đột Quyết chính thức bị Đại Đường thôn tính .Tại khu vực Đông Bắc, Thái Tông phát động một cuộc xâm lược quy mô lớn nhằm mục đích vào Cao Câu Ly vào năm 644. Tuy giành được những thắng lợi sơ khởi tuy nhiên quân Đường phải rút lui do không hề xuyên thủng phòng tuyến của Uyên Cái Tô Văn ( 603 – 666 ). Năm 660, dưới thời Cao Tông, quân Đường với sự trợ giúp của Tân La đã thành công xuất sắc vượt mặt Bách Tế. Tàn quân Bách Tế cầu viện liên minh là Yamato ( Nhật Bản ), tuy nhiên liên quân hai nước này bị quân Đường và Tân La dưới sự chỉ huy của Tô Định Phương và Kim Dữu Tín ( 595 – 673 ) tàn phá trong trận Bạch Giang vào tháng 8 năm 663. Về phần Cao Câu Ly, nước này đã bị suy yếu trầm trọng bởi những xung đột nội bộ và việc để mất nhiều thành trì trọng điểm ở biên ải vào tay quân Đường trong năm 645. Năm 668, Cao Câu Ly thất thủ trước liên quân Đường – Tân La do Lý Thế Tích ( 594 – 669 ) chỉ huy .

Võ hậu cướp ngôi[sửa|sửa mã nguồn]

Võ Tắc Thiên là nữ hoàng đế đầu tiên và duy nhất được công nhận trong lịch sử Trung Quốc. Bà điều khiển chính sự dưới triều đại của chồng và hai con trước khi đích thân trở thành hoàng đế.
Tuy nhập cung với danh phận tài nhân thấp kém, Võ Tắc Thiên vươn lên nắm giữ quyền lực tối cao tối thượng vào năm 690 và xây dựng triều đại Võ Chu sống sót trong một thời hạn ngắn. Võ hậu giành được đại quyền bằng những thủ đoạn tàn khốc và đầy toan tính. Một trong những thuyết thủ đoạn nổi tiếng nhất cho rằng chính Võ Tắc Thiên đã giết con gái và đổ lỗi cho Vương Hoàng hậu, khiến bà bị phế truất. Năm 655, Cao Tông đột quỵ, Võ hậu buông rèm nhiếp chính, đích thân giải quyết và xử lý quốc sự với những đại thần. Nhiều người hoài nghi chính bà là người ra tay sát hại con ruột là Thái tử Lý Hoằng khi ông bất ngờ đột ngột qua đời năm 675. Nguyên nhân hoàn toàn có thể là do ông đã dần chứng tỏ tiềm năng bản thân và tiếp tục ra mặt ủng hộ những chủ trương mà Võ hậu phản đối. Thái tử sau đó, Lý Hiền, tuy cam chịu thủ phận, nhưng vẫn bị mẹ khép vào tội mưu phản và đày đến biên ải, ít lâu sau thì bị bức tử .Năm 683, Đường Cao Tông băng hà và được nối ngôi bởi người con lớn tuổi nhất còn sống của Võ hậu là Đường Trung Tông. Trung Tông nỗ lực chỉ định quốc cữu [ c ] làm tể tướng, nhưng đã bị Võ hậu phế truất và thay thế sửa chữa bởi em trai là Duệ Tông chỉ sau sáu tuần tại vị. Sự việc đã kích động một nhóm tông thất nổi dậy vào năm 684, nhưng họ bị triều đình đàn áp chỉ trong vòng hai tháng. Ngày 16 tháng 10 năm 690, Võ hậu cải nguyên niên hiệu thành Thiên Thuận, quốc hiệu thành Chu ( 周 ), chính thức lên ngôi đại thống, trở thành nữ nhà vua tiên phong và duy nhất trong lịch sử vẻ vang Trung Quốc. Đường Duệ Tông bị giáng xuống làm thái tử và bị buộc phải đổi sang họ Võ của mẹ .Trong khoảng chừng thời hạn tại vị, về mặt đối nội, Võ Tắc Thiên tập trung tăng trưởng kinh tế tài chính xã hội, triển khai cải cách chữ viết, duy trì sự không thay đổi trong nước. Về mặt đối ngoại, bà thực thi những đại chiến ở Nội Á, giành lại quyền trấn áp chủ quyền lãnh thổ An Tây độ hộ phủ từng rơi vào tay người Thổ Phồn. Là một người sùng đạo, Võ Tắc Thiên khuyến khích tăng trưởng Phật giáo, hạ lệnh trong nước tích cực kiến thiết xây dựng chùa chiền, tăng cường biên dịch kinh Phật. Sau 15 năm tại vị, Võ Tắc Thiên bị ép phải thoái vị vào này 22 tháng 2 năm 705 trong một cuộc chính biến cung đình. Đường Trung Tông phục vị, khôi phục quốc tính thành họ Lý và quốc hiệu “ Đường ” như cũ. Vài tháng sau, Võ hậu qua đời .

Trước khi lên ngôi, nhằm hợp pháp hóa quyền cai trị của mình, Võ hậu đã cho một nhóm nhà sư biên soạn Đại Vân kinh (大雲經) ca ngợi bà là Phật Di Lặc hóa thân xuống trần gian để trở thành một vị Chuyển Luân Thánh Vương[d] làm chủ thiên hạ, phổ độ chúng sinh. Phần lớn các cải cách của Võ Tắc Thiên đều bị những người kế nhiệm hủy bỏ sau khi bà qua đời. Tuy nhiên, có thể nói, thành tựu lớn nhất của Võ Tắc Thiên là hạn chế quyền lực của tầng lớp quý tộc Tây Bắc, tạo điều kiện cho những người đến từ các gia tộc khác hay khu vực khác của Trung Quốc có cơ hội thể hiện tiếng nói trong triều đình.

Triều đại của Đường Huyền Tông[sửa|sửa mã nguồn]

Trong thời gian Đường Huyền Tông nắm quyền, nhà Đường bước vào thời thịnh trị kéo dài 40 năm, gọi là Khai Nguyên thịnh thế (開元盛世)
Dưới và sau triều đại của Võ Tắc Thiên, chốn cung đình Open nhiều nữ nhân điển hình nổi bật, gồm có Thượng Quan Uyển Nhi ( 664 – 710 ), một nhà thơ, nhà văn và nội quan thân cận của Võ hậu, giữ trách nhiệm giải quyết và xử lý tấu chương. Năm 706, Vi Hoàng hậu ( mất 710 ) thuyết phục Đường Trung Tông cho phép mình cùng những chị em ruột và con gái của bà tham gia triều chính. Năm 709, bà nhu yếu nhà vua trao cho phái đẹp quyền mẹ truyền con nối ( mà trước đây vốn chỉ là cha truyền con nối ). Năm 710, Vi Hoàng hậu hạ độc sát hại Trung Tông, đưa Thái tử Lý Trọng Mậu mới 15 tuổi lên ngôi. Hai tuần sau, Lý Long Cơ cùng thủ hạ vào cung giết Vi Hoàng hậu, phục sinh đế vị cho cha là Duệ Tông. Tương tự như Trung Tông trước đó, Duệ Tông trọn vẹn không có thực quyền khi ông bị Tỉnh Thái Bình công chúa khống chế. Tình trạng nữ nhi tham chính chỉ kết thúc khi Duệ Tông truyền ngôi cho Lý Long Cơ, tức Đường Huyền Tông và thủ đoạn chính biến của Tỉnh Thái Bình công chúa bị dập tắt vào năm 712 .Nhà Đường bước vào quy trình tiến độ đỉnh điểm dưới triều đại lê dài 44 năm của Đường Huyền Tông, một thời kỳ hoàng kim được ghi lại bởi tỷ suất lạm phát kinh tế kinh tế tài chính thấp cùng lối sống cung đình không quá phô trương. Được xem là một nhà chỉ huy cấp tiến và hiền lành, Huyền Tông thậm chí còn đã bãi bỏ án tử hình vào năm 747. Tất cả những án tử hình đều phải do đích thân nhà vua phê chuẩn ( số lượng tương đối ít, ví dụ năm 730 chỉ có tổng số 24 vụ hành quyết được trải qua ). Huyền Tông nỗ lực giữ cân đối chính trị bằng cách chỉ định những phe phái vào những vị trí trong lục bộ một cách công minh. Là một người thấm nhuần tư tưởng Nho giáo, Thượng thư hữu thừa tướng Trương Cửu Linh ( 673 – 740 ) triển khai những giải pháp nhằm mục đích giảm thiểu lạm phát kinh tế và ngày càng tăng nguồn cung tiền bằng cách duy trì sự lưu thông của tiền đúc tư nhân. Tuy nhiên, chủ trương tiền tệ của nhà Đường đã đổi khác dưới nhiệm kỳ của người tiếp sau Lý Lâm Phủ. Là một người trưởng giả, kỹ trị, ông ủng hộ sự độc quyền của triều đình so với việc phát hành tiền đúc. Kể sau năm 737, Huyền Tông đặt sự tin yêu vào Lý Lâm Phủ, người ủng hộ chủ trương đối ngoại bành trướng và sử dụng những tướng lĩnh không phải là người Hán. Tuy nhiên, chủ trương này rốt cuộc đã tạo điều kiện kèm theo cho một cuộc nổi dậy quy mô lớn chống lại nhà Đường .

Loạn An Sử và thiên tai[sửa|sửa mã nguồn]

Bản đồ 10 phiên trấn và binh lực của họ dưới thời Đường Huyền Tông
Nhà Đường đang trong thời kỳ hoàng kim vào giữa thế kỷ 8 khi Loạn An Sử bùng nổ hủy hoại sự thịnh vượng của đế quốc. An Lộc Sơn, một viên tướng gốc Túc Đặc – Đột Quyết, được giao trách nhiệm trấn giữ biên giới phía bắc trước người Khiết Đan kể từ năm 744, tuy nhiên những chiến dịch của ông ta phần lớn đều không mang lại tác dụng nào. Tuy nhiên, nhờ được lòng nhà vua, An Lộc Sơn trở thành Tiết độ sứ HĐ Hà Đông, Bình Lô, Phạm Dương, nắm giữ trong tay hàng loạt khu vực Đông Bắc và 1/3 binh mã triều đình, được cho phép ông hoàn toàn có thể nổi dậy với một đội quân trên 10 vạn người. Sau khi chiếm được Lạc Dương, An Lộc Sơn xưng đế và công bố xây dựng nước Yên. Tuy giành được một số ít thắng lợi sơ khởi tuy nhiên quân đội triều đình, vốn hầu hết là dân binh, dưới trướng Quách Tử Nghi ( 697 – 781 ) không hề chống cự lâu trước đội quân dày dặn kinh nghiệm tay nghề trận mạc nơi biên ải của An Lộc Sơn. Trước sự áp sát của quân nổi dậy, triều đình nhà Đường bị buộc phải triệt thoái khỏi Trường An. Trong lúc Thái tử Lý Hanh chạy tới Sơn Tây để mộ binh còn Huyền Tông chạy vào đất Thục, nhà Đường đã phải cầu viện Hãn quốc Hồi Cốt. Khả hãn Bayanchur khi hay tin đã rất phấn khích, ngay lập tức gả con gái cho sứ giả nhà Đường khi ông ta vừa tới nơi, đổi lại, vị khả hãn trở thành phò mã nhà Đường. Người Hồi Cốt giúp nhà Đường chiếm lại kinh đô Trường An, nhưng không chịu rút lui cho đến khi nhà Đường chịu trả một khoản cống nạp khổng lồ bằng lụa. Ngoài Hồi Cốt, nhà Đường còn nhận được sự tương hỗ từ nhà Abbas của người Ả Rập Hồi giáo. Cũng trong thời hạn này, người Thổ Phồn tận dụng chiến loạn ở Cafe Trung Nguyên để đánh phá nhiều khu vực nằm dưới sự trấn áp của người Hán ở Trung Á. Ngay cả sau khi Thổ Phồn sụp đổ vào năm 842 ( tiếp đó là người Hồi Cốt ), nhà Đường không còn đủ sức để giành lại chủ quyền lãnh thổ Trung Á đã mất sau năm 763. Những tổn thất mà Loạn An Sử gây ra nghiêm trọng đến hơn cả nửa thế kỷ sau, những thí sinh tham gia kỳ thi tiến sỹ được nhu yếu viết bài luận về nguyên do dẫn đến sự suy yếu của nhà Đường. Dù An Lộc Sơn đã bị một hoạn quan hạ sát vào năm 757, tuy nhiên chiến loạn chỉ kết thúc khi thủ lĩnh quân nổi dậy là Sử Tư Minh bị chính con trai ruột sát hại vào năm 763 .
Lạc Sơn Đại Phật, cao 71 m (233 ft); khởi công năm 713, hoàn thành năm 803
Một trong những di sản mà chính quyền sở tại nhà Đường để lại sau năm 710 là sự trỗi dậy của những tiết độ sứ, những người từ từ thử thách chính quyền sở tại TW. Sau Loạn An Sử, quyền lực tối cao và mức độ tự trị mà những tiết độ sứ Hà Bắc có được đã vượt ra ngoài tầm trấn áp của chính quyền sở tại TW. Sau hàng loạt những cuộc nổi dậy giữa năm 781 và 784, tại những vùng Hà Bắc, Sơn Đông, Hồ Bắc và Hà Nam thời nay, triều đình nhà Đường đã phải chính thức công nhận tính thế tập so với chức vị tiết độ sứ. Để đề phòng ngoại xâm hoặc nội loạn, chính quyền sở tại nhà Đường buộc phải phụ thuộc vào những tiết độ sứ. Triều đình phải thừa nhận quyền duy trì quân đội riêng, thu thuế của những tiết độ sứ và thậm chí còn là được cho phép con cháu họ thừa kế tước vị của cha. Theo thời hạn, những võ quan này từ từ làm phai mờ sự tác động ảnh hưởng của những quan văn được tuyển chọn trải qua hình thức khảo thí. Sự quản lý của những tiết độ sứ hùng mạnh này chỉ kết thúc vào năm 960 khi nhà Tống thực thi cải cách hành chính. Bên cạnh đó, chính sách Quân điền bị bãi bỏ tạo điều kiện kèm theo cho mọi người hoàn toàn có thể tự do mua và bán đất đai. Nhiều người nghèo lâm vào cảnh nợ nần, buộc phải bán đất làm thuê cho những mái ấm gia đình địa chủ, dẫn đến sự hình thành và tăng trưởng nhanh gọn của hàng loạt điền trang lớn. Cùng với sự sụp đổ của chính sách quân điền sau năm 755, chính quyền sở tại TW gần như đánh mất vai trò quản trị nông nghiệp, chỉ còn đơn thuần là người thu sưu thuế trong khoảng chừng một thiên niên kỷ, với một vài ngoại lệ như công cuộc quốc hữu hóa đất đai thất bại của nhà Tống trong đại chiến với người Mông Cổ ở thế kỷ 13 .

Với việc chính quyền trung ương đánh mất quyền kiểm soát đối với nhiều khu vực khác nhau, ghi chép cho thấy vào năm 845, có những nhóm thảo khấu, thủy tặc quy mô hàng trăm người thường xuyên cướp bóc các khu dân cư dọc theo sông Trường Giang mà không gặp phải sự chống cự nào. Năm 858, một trận lụt lớn dọc Đại Vận Hà đã làm ngập nhiều vùng đất và địa hình rộng lớn của Bình nguyên Hoa Bắc, khiến hàng vạn người chết đuối. Hàng loạt thiên tai ập đến khiến nhiều người dân tin rằng nhà Đường đã đánh mất thiên mệnh. Năm 873, mùa màng thất bát đã làm lung lay đế quốc Đại Đường, với sản lượng lương thực tại một số khu vực chỉ đạt một nửa, dẫn đến hàng vạn người phải đối mặt với nạn đói. Vào thời Sơ Đường, triều đình đủ khả năng để có thể ứng phó hiệu quả trước những nguy cơ mất mùa. Ví dụ, trong khoảng thời gian 714–719, chính quyền nhà Đường đã ứng phó thiên tai một cách hiệu quả bằng cách mở rộng hệ thống Thường Bình thương (常平倉) điều tiết giá cả lương thực cả nước. Thông qua đó, chính phủ có thể xây dựng kho dự trữ lương thực, ngăn chặn nạn đói tiềm ẩn và tăng năng suất nông nghiệp thông qua khai hoang. Tuy nhiên, sang thế kỷ thứ 9, triều đình gần như bất lực trong việc đối phó với thiên tai.

Tái thiết và hồi sinh[sửa|sửa mã nguồn]

Tháp Tu Di ở Chính Định, Hà Bắc, xây dựng năm 636

Mặc dù các cuộc thiên tai và nổi loạn cản trở chính quyền trung ương hoạt động một cách hiệu quả, nửa đầu thế kỷ 9 vẫn được xem là giai đoạn phục hồi của nhà Đường. Việc chính phủ rút khỏi vai trò quản lý kinh tế đã vô tình kích thích thương mại, khi ngày càng có nhiều thị trường với ít hạn chế quan liêu xuất hiện. Năm 780, các loại thuế đinh, thuế hộ và thuế ruộng (tô dung điệu) được thay thế bằng thuế nửa năm trả bằng tiền mặt (lưỡng thuế pháp), đánh dấu sự chuyển dịch sang nền kinh tế tiền tệ được tầng lớp thương nhân thúc đẩy. Các thành phố vùng Giang Nam như Dương Châu, Tô Châu và Hàng Châu phát triển mạnh mẽ về mặt kinh tế vào thời Vãn Đường. Nền độc quyền muối của chính phủ đã suy yếu sau Loạn An Sử, nay được đặt dưới sự kiểm soát của một cơ quan quản lý muối. Cơ quan này theo thời gian dần trở thành một trong những cơ quan nhà nước quyền lực nhất, được điều hành bởi các vị quan năng lực có chuyên môn. Quan phủ tiến hành bán muối độc quyền cho thương nhân, sau đó thương nhân sẽ vận chuyển và bán cho người dân tại các thị trường địa phương với giá cao. Năm 799, lợi nhuận từ muối chiếm một nửa doanh thu chính phủ. S.A.M. Adshead cho rằng hình thức thuế muối thời nhà Đường là “lần đầu tiên [trong lịch sử], thuế gián thu, thay vì thuế đánh trực tiếp vào đất đai hoặc con người, hay lợi nhuận từ các doanh nghiệp nhà nước như hầm mỏ, trở thành nguồn thu chính của một nước lớn.” Ngay cả khi quyền lực chính quyền trung ương bị lung lay trong nửa sau thế kỷ thứ 8, triều đình vẫn có thể hoạt động và ban hành chính lệnh trên quy mô lớn. Cựu Đường thư, biên soạn vào năm 945, ghi lại rằng vào năm 828, triều đình đã ban hành sắc lệnh tiêu chuẩn hóa máy bơm xích vận hành thủ công bằng chân (翻車) dùng cho tưới tiêu trên phạm vi toàn quốc:

Thái Hòa năm thứ hai [ 828 ], tháng hai [ … ] triều đình xuống chiếu [ vận dụng ] một kiểu mẩu máy bơm xích ( 牙車 ) tiêu chuẩn, dân chúng phủ Kinh Triệu được lệnh sản xuất số lượng lớn máy móc nhằm mục đích phân phát cho người dân dọc theo kênh Trịnh Bạch ( 鄭白渠 ), Giao hàng cho mục tiêu tưới tiêu .

Vị hoàng đế đầy tham vọng cuối cùng của nhà Đường là Đường Hiến Tông (trị. 805–820). Triều đại của ông được hỗ trợ bởi các cải cách tài khóa thi hành vào thập niên 780. Hoàng đế sở hữu trong tay lực lượng Thần Sách quân tinh nhuệ đóng tại phủ Kinh Triệu, với số lượng binh lính lên tới 24 vạn người vào năm 798. Giữa các năm 806 và 819, Hiến Tông thực hiện tổng cộng bảy chiến dịch quân sự lớn nhằm bình định các phiên trấn không quy phục triều đình. Ngoại trừ hai trấn, toàn bộ các phiên trấn đều lần lượt quy thuận triều đình. Dưới triều đại của mình, Hiến Tông tạm thời chấm dứt chế độ cha truyền con nối ở các phiên trấn bằng cách bổ nhiệm những tướng lĩnh thân cận và biên chế các quan văn vào các cơ quan hành chính địa phương. Tuy nhiên, các vị hoàng đế kế nhiệm ông tỏ ra kém năng lực, thường xuyên dành nhiều thời gian tiêu khiển, săn bắn, yến tiệc hay chơi các môn thể thao ngoài trời. Điều này cho phép hoạn quan thâu tóm quyền lực, trong khi quan viên lại chia bè đảng, tranh quyền lẫn nhau. Nhằm diệt trừ nạn hoạn quan tham chính, Đường Văn Tông âm mưu thực hiện một cuộc chính biến cung đình nhưng không thành công. Thay vào đó, các đại thần ủng hộ ông bị hoạn quan hành quyết công khai ở khu chợ Tây thành Trường An. Sau sự kiện này, cục diện hoạn quan lộng quyền tiếp tục cho đến tận những năm cuối triều Đường.

Bích họa thời Vãn Đường miêu tả Trương Nghị Triều thống quân đẩy lui Thổ Phồn. Hang số 156 trong quần thể hang Mạc Cao.
Nhà Đường khôi phục quyền trấn áp gián tiếp so với một số ít chủ quyền lãnh thổ cũ ở phía Tây như Hành lang Hà Tây và Đôn Hoàng ở Cam Túc. Năm 848, một viên tướng người Hán là Trương Nghĩa Triều từ Sa Châu đã nhân khi Thổ Phồn có nội loạn, nổi dậy giành quyền trấn áp khu vực rồi đem chủ quyền lãnh thổ quy phục triều Đường. Trương Nghĩa Triều sau đó được Đường Tuyên Tông phong làm Sa Châu phòng ngự sử và Quy Nghĩa quân tiết độ sứ .
Bên cạnh thiên tai cũng như nạn phiên trấn cát cứ, Khởi nghĩa Hoàng Sào nổ ra vào năm 874 khiến triều đình nhà Đường phải mất cả thập kỷ để đàn áp. Hai thành Trường An và Lạc Dương bị cướp phá, quốc lực nhà Đường ngày càng suy kiệt và vĩnh viễn không hề hồi sinh sau cuộc nổi dậy này, tạo điều kiện kèm theo cho những thế lực quân sự chiến lược trỗi dậy và thay thế sửa chữa. Các băng đảng thổ phỉ lớn hoành hành ở những vùng nông thôn vào những năm cuối triều Đường, tổ chức triển khai buôn lậu muối phạm pháp, phục kích cướp bóc những đoàn thương nhân hay thậm chí còn là vây hãm nhiều thành trì. Trong toàn cảnh nạn cướp bóc hoành hành và xung đột phe phái trong triều đình giữa hoạn quan và quan lại, những mái ấm gia đình thuộc những tầng lớp quý tộc, vốn tích góp được nhiều đất đai và chức vụ, phần nhiều đều mất gia tài hoặc bị cho ra rìa .Vào hai thập kỷ sau cuối của nhà Đường, sự sụp đổ từ từ của chính quyền sở tại TW dẫn đến sự trỗi dậy của hai nhân vật quân sự chiến lược hùng mạnh đối địch nhau, tranh giành quyền trấn áp miền Bắc Trung Quốc, là Chu Ôn và Lý Khắc Dụng. Quân đội nhà Đường vượt mặt Hoàng Sào với sự giúp sức từ bộ tộc Sa Đà dân tộc bản địa Đột Quyết ở Sơn Tây. Với những chiến công của mình, Lý Khắc Dụng được phong làm tiết độ sứ, tước vị Tấn Vương và được ban quốc tính. Chu Ôn vốn là một tay buôn lậu muối, sau trở thành một tướng lĩnh trong đội quân nổi dậy của Hoàng Sào, nhưng đã quy thuận triều đình. Nhờ có công trong đại chiến chống Hoàng Sào, Chu Ôn được ban tên “ Toàn Trung ” và được chỉ định làm Tuyên Vũ tiết độ sứ .Năm 901, từ cơ sở quyền lực tối cao tại thành Đại Lương ( Khai Phong ngày này ), Chu Toàn Trung giành quyền trấn áp kinh đô Trường An, khống chế thiên tử. Năm 903, ông ép Đường Chiêu Tông phải dời đô đến Lạc Dương, sẵn sàng chuẩn bị cho thủ đoạn soán vị. Năm 904, ông sát hại Đường Chiêu Tông, tôn hoàng tử Lý Chúc mới 12 tuổi làm nhà vua mới, tức Đường Ai Đế. Để ngăn ngừa sự phản kháng, trong hai năm 905 và 906, Chu Toàn Trung sát hại hàng loạt bạn bè cũng như mẹ của Đường Ai Đế là Hà Thái hậu và hàng chục quan lại trong triều. Năm 907, Chu Toàn Trung soán ngôi nhà Đường, xây dựng nhà Hậu Lương, mở màn thời kỳ Ngũ đại Thập quốc. Năm 908, Chu Toàn Trung hạ độc giết Đường Ai Đế .Đại kình địch của Chu Toàn Trung là Lý Khắc Dụng qua đời vào năm 908, nhưng vì lòng trung thành với chủ với nhà Đường, ông không khi nào xưng đế. Con trai của ông là Lý Tồn Úc ( tức Hậu Đường Trang Tông ) thừa kế tước vị Tấn vương và chức vụ Hà Đông tiết độ sứ của cha, liên tục cuộc chiến trường kỳ chống lại Hậu Lương. Năm 923, Lý Tồn Úc xưng đế, Phục hồi quốc hiệu “ Đường ”. Cuối năm đó, ông tàn phá nhà Hậu Lương, thống nhất miền Bắc Trung Quốc. Miền Nam Trung Quốc sẽ vẫn bị chia cắt thành nhiều vương quốc nhỏ khác nhau cho đến khi phần nhiều Trung Quốc được thống nhất dưới thời nhà Tống ( 960 – 1279 ). Giai đoạn này cũng tận mắt chứng kiến sự trỗi dậy của nhà Liêu của người Khiết Đan, trở thành thế lực trấn áp khu vực Đông Bắc Trung Quốc và Mãn Châu. Mặc dù thủ lĩnh người Khiết Đan là Gia Luật A Bảo Cơ từng liên minh cùng Lý Khắc Dụng để chống Chu Toàn Trung, nhưng chính nhà Liêu ở đầu cuối đã tương hỗ một thủ lĩnh Sa Đà khác là Thạch Kính Đường lật đổ Hậu Đường và xây dựng nhà Hậu Tấn vào năm 936 .

Hành chính và chính trị[sửa|sửa mã nguồn]

Luật pháp và thể chế chính trị[sửa|sửa mã nguồn]

Tượng đất nung Tam thải của một vị quan trong triều phục, đầu đội mũ quyển vân, tay cầm hốt.

Sau khi lên ngôi, Đường Thái Tông thực hiện nhiều cải cách nhằm giải quyết các vấn đề nội bộ từng là mối họa của các triều đại trước đó. Ông tham khảo luật cũ triều Tùy để san định bộ pháp điển mới, gọi là Đường luật (唐律), trở thành cơ sở cho hệ thống luật pháp của các triều đại sau này và các nước lân bang như Việt Nam, Nhật Bản và Triều Tiên. Bộ Đường luật sớm nhất còn tồn tại đến ngày nay, “Vĩnh Huy luật sớ”, ban hành vào năm 653, gồm 12 quyển chia thành 500 điều, quy định các tội danh và hình phạt khác nhau, với thứ tự khung hình phạt từ nhẹ nhất đến nặng nhất là “si hình” (đánh roi), “trượng hình” (đánh trượng), “lưu hình” (đày), “đồ hình” (lao động khổ sai) và “tử hình” (giết).

Luật nhà Đường nhìn chung tuy khoan dung hơn luật pháp các triều đại trước, song vẫn phản ánh sự phân biệt đẳng cấp và giai cấp, ví dụ nếu tôi tớ giết chủ hoặc cháu giết chú, hình phạt sẽ khác với chủ giết tớ, hoặc chú giết cháu. Tóm lại, nếu một người nằm trong diện “bát nghị”[e] phạm tội, chỉ cần không phạm phải một trong thập ác, đều có thể được giảm nhẹ hoặc miễn chịu hình phạt. Luật pháp nhà Đường là cơ sở hình thành và phát triển của hệ thống pháp luật Trung Hoa sau này. Hình thức và nội dung cơ bản của Đường luật tuy phần lớn được giữ nguyên trong pháp điển các triều đại sau này, song một số chỗ đã được sửa chữa và san định, chẳng hạn như những cải thiện về quyền sở hữu tài sản của phụ nữ trong luật lệ nhà Tống.

Nhà Đường thừa kế thể chế chính trị nhà Tùy, vận dụng quan chế Tam tỉnh Lục bộ. Tam tỉnh là Trung thư tỉnh, Môn hạ tỉnh và Thượng thư tỉnh, có trách nhiệm biên soạn, xét duyệt và không cho chấp hành những chính lệnh, chủ trương TW. Lục bộ thường trực Thượng thư tỉnh, gồm có Lại bộ, Hộ bộ, Lễ bộ, Binh bộ, Hình bộ, Công bộ, có vai trò thi hành những chủ trương, tuy nhiên mỗi bộ đều được giao những trách nhiệm khác nhau. Hệ thống Tam tỉnh tuy không duy trì lâu bền hơn sau khi nhà Đường chấm hết, tuy nhiên mạng lưới hệ thống Lục bộ vẫn liên tục sống sót đến khi chế độ quân chủ Trung Quốc sụp đổ vào năm 1912 .Tuy những vị hoàng đế sáng lập nhà Đường luôn muốn tái hiện lại sự vinh quang của nhà Hán ( 202 TCN – 220 ), tuy nhiên tổ chức triển khai hành chính nhà Đường về cơ bản mô phỏng mạng lưới hệ thống cũ thời Nam – Bắc triều. Về mặt quân sự chiến lược, nhà Đường duy trì chế độ Phủ binh của nhà Bắc Chu ( thế kỷ thứ 6 ), binh lính khi thì đóng quân ở Trường An hoặc nơi biên ải, khi thì về địa phương canh tác ruộng đất. Nhà Đường thừa kế chính sách Quân điền từ triều Bắc Ngụy ( 386 – 534 ), tuy nhiên có nhiều nâng cấp cải tiến .
Sĩ tử xem tên những người được xướng danh trên bảng vàng. Họa phẩm của Cừu Anh.

Nhà Đường là triều đại đầu tiên trong lịch sử Trung Quốc hệ thống hóa chế độ tuyển chọn hiền tài bằng hình thức khảo thí. Sĩ tử đỗ đạt qua thi cử có thể được bổ nhiệm vào các chức vụ trong bộ máy quan liêu, có thể là ở địa phương hoặc trung ương. Ba loại khoa thi trong hệ thống khoa cử triều Đường là sinh đồ, cống cử và chế cử. Các sĩ tử đậu khoa sinh đồ và cống cử sẽ được chia thành ba hạng tú tài (秀才), tiến sĩ (進士) và minh kinh (明經). Mỗi hạng có cách thi khác nhau, trong đó tú tài thi về phương lược trị nước, tiến sĩ thi về tạp văn, thi phú và thời vụ, minh kinh thì yêu cầu sĩ tử thể hiện sự am hiểu về Ngũ kinh. Bên cạnh khả năng văn chương, các sĩ tử cũng sẽ được xét tuyển thông qua khả năng ứng xử, vẻ bề ngoài, tiếng nói, chữ viết. Những tiêu chí chọn lựa trên có phần thiên vị các sĩ tử dòng dõi trâm anh thế phiệt, trong khi những người có địa vị xã hội thấp, gia cảnh nghèo khó, không đủ tài chính chi trả thầy dạy, thì gặp nhiều hạn chế hơn. Mặc dù vào thời Đường, số lượng quan chức dân sự có xuất thân thế tộc là tương đối lớn, song tiền bạc và địa vị không phải là những điều kiện cần thiết của sĩ tử. Bất kỳ ai không xuất thân từ tầng lớp nghệ nhân hoặc thương nhân đều có thể tham gia các kỳ khoa cử bất kỳ. Tuy nhiên, những người sau khi thi đậu còn cần phải vượt qua kỳ khảo hạch của Bộ Lại mới có thể ra làm quan.

Để thúc đẩy và phổ biển Nho học, triều đình nhà Đường cho mở các trường lớp do nhà nước quản lý, đồng thời phát hành phiên bản tiêu chuẩn của Ngũ kinh kèm theo chú giải. Mặc dù mục đích chính của khoa cử là tìm kiếm hiền tài cho bộ máy chính quyền, song có lẽ một nguyên nhân khác mà các vị hoàng đế nhà Đường cân nhắc đó chính là ngăn ngừa sự lệ thuộc vào các gia đình thế phiệt bằng cách tuyển dụng một nhóm quan chức không vây cánh, không có thế lực đứng sau hậu thuẫn. Pháp chế nhà Đường đảm bảo sự phân chia tài sản một cách bình đẳng giữa những người con trong một gia đình, thúc đẩy tính linh động xã hội bằng cách ngăn chặn các gia đình quyền thế có thể trở thành tầng lớp quý tộc địa chủ nếu chỉ mỗi người con trai trưởng thừa kế toàn bộ tài sản. Hệ thống khoa cử tỏ ra thành công khi sĩ đại phu xây dựng được địa vị tại các cộng đồng địa phương, trong khi hình thành một thứ tinh thần kết nối con người họ với triều đình. Từ thời nhà Đường cho đến khi nhà Thanh kết thúc vào năm 1912, tầng lớp sĩ đại phu đóng vai trò trung gian giữa người dân và chính quyền.

Tuy nhiên, tiềm năng của mạng lưới hệ thống khoa cử không được khám phá trọn vẹn cho đến thời nhà Tống, thời gian mà những tầng lớp sĩ đại phu năng lượng gần như là chỉ xác lập vị thế xã hội của bản thân trải qua con đường khoa cử mà không phải là dựa vào xuất thân của mình .

Tuy chỉ được vận dụng ở quy mô nhỏ dưới thời Tùy Đường, mạng lưới hệ thống khoa cử [ thời Tống ] đã đóng một vai trò trọng điểm trong việc hình thành những tầng lớp tinh hoa mới này ( sĩ đại phu ). Các nhà vua thời sơ kỳ nhà Tống, trên hết chăm sóc tới việc ngăn ngừa thực trạng quân nhân cầm quyền, đã lan rộng ra đáng kể mạng lưới hệ thống tuyển dụng công chức cũng như mạng lưới hệ thống trường công lập .

Ảnh hưởng chính trị của tôn giáo[sửa|sửa mã nguồn]

Ngay từ buổi đầu triều đại, tôn giáo đã đóng một vai trò quan trọng trong đời sống chính trị nhà Đường. Trong canh bạc quyền lực tối cao của mình, Lý Uyên công bố rằng ông là hậu duệ của Lão Tử, thủy tổ Đạo giáo, qua đó lôi cuốn được một lượng lớn người ủng hộ. Những người muốn ra làm quan thường sẽ sắm sửa lễ vật, nhờ sư thầy làm lễ cúng. Trước khi Pháp nạn Hội Xương dưới thời Đường Vũ Tông ( trị. 841 – 846 ) diễn ra, cả Đạo giáo lẫn Phật giáo đều được triều đình bảo lãnh và hưởng nhiều chủ trương khuyến mại .

Tôn giáo đóng vai trò trung tâm trong triều đại của Đường Huyền Tông (trị. 713–756). Hoàng đế đã triệu tập nhiều tăng sĩ và đạo sĩ tới hoàng cung để phục vụ mình. Ông cũng chủ trương xúc tiến Đạo giáo, sắc phong tước vị cho Lão Tử, Trang Tử, lại hạ lệnh các châu đều phải lập miếu thờ Lão tử. Các kinh điển Đạo giáo như Đạo đức kinh, Nam Hoa kinh trở thành các môn thi trong khoa cử. Năm 726, ông cho vời Đại sư người Thiên Trúc là Kim Cương Trí (671–741) thực hiện các nghi thức cầu mưa của Mật tông. Năm 742, Huyền Tông đích thân dâng hương trong lúc Đại sư Bất Không Kim Cương (705–774) lập pháp đàn, niệm trì chú để quân Đường xuất quân giành thắng lợi.

Đường Huyền Tông quản trị ngặt nghèo kinh tế tài chính tôn giáo. Khi mới lên ngôi vào năm 713, ông đã để mắt tới một tự viện Phật giáo lớn ở Trường An, vốn tích góp được rất nhiều của cải vì có vô số người đến chùa sám hối, để lại vàng bạc châu báu làm lễ vật. Mặc dù tự viện này công bố sử dụng số của cải trên cho việc thiện, tuy nhiên Huyền Tông lại cho rằng chùa có hành vi gian lận kinh tế tài chính, do đó đã hạ lệnh tịch thu của cải và phân phát cho những tự viện Phật giáo hoặc đạo quán Đạo giáo khác. Ông cũng dùng số tiền tịch thu được để đúc tượng, xây nhà cửa, cầu và cống. Năm 714, ông trao độc quyền bán kinh Phật cho nhà chùa, đồng thời nghiêm cấm những shop ở Trường An kinh doanh kinh sách lậu .

Chính sách quân sự chiến lược và đối ngoại[sửa|sửa mã nguồn]

Đô hộ phủ và những nước triều cống[sửa|sửa mã nguồn]

Vương Hội Đồ của của Diêm Lập Bản ( 601 – 673 ) miêu tả sứ giả của những nước triều cống nhà ĐườngThế kỷ thứ 7 và nửa đầu thế kỷ 8 thường được xem là quy trình tiến độ cực thịnh của triều Đường. Trong quy trình tiến độ này, chủ quyền lãnh thổ nằm trong khoanh vùng phạm vi trấn áp của Trung Quốc vươn xa về phía Tây hơn bất kể triều đại nào trước đó, trải dài từ miền Bắc Nước Ta ở phía Nam, đến khu vực miền Bắc Kashmir giáp ranh Ba Tư ở phía Tây, cho tới tận miền Bắc bán đảo Triều Tiên ở phía Đông Bắc .

Các vương quốc xưng thần với nhà Đường bao gồm Kashmir, Nepal, Vu Điền, Quy Từ, Sơ Lặc, Tân La, Lâm Ấp và một số tiểu quốc khác ở thung lũng sông Amu Darya và Syr Darya. Năm 630, sau khi Đông Đột Quyết bị Lý Tĩnh (571–649) và Lý Thế Tích (594–669) đánh bại, các bộ lạc du mục Đột Quyết nhất tề quy phục nhà Đường, tôn hoàng đế nhà Đường là “Thiên khả hãn” (Tengri Khagan). Năm 657, sau khi Tô Định Phương (591–667) dập tắt cuộc nổi loạn của người Tây Đột Quyết, Đường Cao Tông thành lập một số đô hộ phủ để quản hạt các vùng mới chiếm ở Tây Vực, qua đó mở rộng phạm vi ảnh hưởng của Trung Quốc tới tận Herat tại Tokharistan, tương đương với Afghanistan và Đông Bắc Iran ngày nay. Quan đô hộ sở hữu quyền tự trị tương đối lớn, có thẩm quyền xử lý các vấn đề địa phương mà không cần đợi chỉ thị từ trung ương. Sau loạn An Sử, nhà Đường lập ra nhiều chức tiết độ sứ để quản hạt các địa khu trong nước, gọi là “phiên trấn”. Tiết độ sứ được trao quyền lực rất lớn, bao gồm quyền duy trì quân đội riêng, thu thuế và được hưởng thế tập. Đây thường được xem là một trong những nguyên nhân chính dẫn đến sự sụp đổ của chính quyền trung ương nhà Đường.

Tranh vẽ một sĩ quan thuộc lực lượng cấm quân nhà Đường
Nhà Đường thừa kế chế độ Phủ binh của nhà Tùy, mà theo đó, tráng đinh nam trong độ tuổi phục dịch ( 21 đến 60 tuổi ) sẽ được cho vào phủ binh. Trong thời hạn phục dịch, binh lính được miễn trừ tô thuế, nhưng vẫn phải tự đảm nhiệm khẩu phần lương thực và binh khí. Dưới thời Đường Thái Tông, quân đội toàn nước do triều đình trực tiếp quản trị, những tướng lĩnh vào thời bình thì phải ở lại triều, chỉ đến khi làm trách nhiệm mới trực tiếp chỉ huy quân đội. Tuy nhiên, kể từ thế kỷ 8 trở đi, để tiện việc quản trị, triều đình đã đặt ra chức vụ tiết độ sứ quản trị quân đội từng khu vực ở địa phương .

Theo Thông điển, vào thời sơ kỳ nhà Đường, một đội quân viễn chinh thường có tổng cộng 20.000 người, chia thành bảy quân, có 2.600 hoặc 4.000 người. Chỉ có 14.000 người là trực tiếp tham chiến, số còn lại có nhiệm vụ bảo vệ quân nhu. Số binh lính trực tiếp tham chiến bao gồm 2.000 cung thủ, 2.000 nỗ thủ, 4.000 kỵ binh, số còn lại là bộ binh chính quy, trang bị chủ yếu bằng thương. Một đơn vị phủ binh thường được cấu tạo từ ba đến năm đoàn, mỗi đoàn có 200 người, chia thành hai lữ có 100 người, bốn đội có 50 người và hai mươi hỏa có 10 người.

Năm 737, Đường Huyền Tông bãi bỏ chế độ phủ binh, thay thế bằng binh lính phục vụ lâu năm trong quân ngũ, thiện chiến và hiệu quả hơn. Đây có thể xem là một biện pháp cải thiện kinh tế, vì việc đào tạo tân binh và điều họ ra biên ải ba năm một lần là cực kỳ tốn kém. Cuối thế kỷ 7, lính phủ binh bắt đầu bỏ lơ nghĩa vụ quân sự và nhà cửa được ban phát thông qua chế độ quân điền. Tiêu chuẩn 100 mẫu đất[f] cho mỗi hộ trên thực tế đã không còn được bảo đảm ở những nơi dân cư đông đúc. Tại nhiều khu vực, phần lớn ruộng đất đều rơi vào tay tầng lớp địa chủ. Nông dân hoặc người sống lang thang có hoàn cảnh khó khăn sau đó thường được mời tham gia nghĩa vụ quân sự, với quyền lợi được miễn trừ tô thuế và nghĩa vụ lao động. Năm 742, tổng số binh lính tại ngũ của nhà Đường đã lên tới 50 vạn.

Khu vực Đông Bắc[sửa|sửa mã nguồn]

Bản đồ các cuộc chiến giữa nhà Đường và các quốc gia trên bán đảo Triều Tiên
Mặc dù từng là quân địch tuy nhiên nhà Đường đã thu nạp nhiều quan lại và tướng lĩnh Cao Câu Ly cũ vào cỗ máy quản trị và quân sự chiến lược, ví dụ như hai bạn bè Uyên Nam Sinh ( 634 – 679 ) và Uyên Nam Sản ( 639 – 701 ). Nhà Đường xây dựng An Đông đô hộ phủ và quản lý miền Bắc bán đảo Triều Tiên từ năm 668 đến năm 676. Năm 671, Tân La chấm hết liên minh, phát động cuộc chiến tranh nhằm mục đích đánh đuổi quân Đường khỏi bán đảo Triều Tiên. Cũng trong lúc này, nhà Đường phải đương đầu với những mối rình rập đe dọa từ người Thổ Phồn ở biên giới phía Tây nên không hề toàn lực đối phó với mối rình rập đe dọa từ Tân La. Đến năm 676, Tân La đánh chiếm hàng loạt chủ quyền lãnh thổ cũ của Bách Tế và Cao Câu Ly ở phía Nam sông Đại Đồng mà nhà Đường chiếm được trước đó. Sau cuộc nổi dậy của Đông Đột Quyết vào năm 679, nhà Đường từ bỏ trọn vẹn dự tính tái chinh phục Triều Tiên .Năm 698, tại vùng chủ quyền lãnh thổ Cao Câu Ly cũ ở Mãn Châu, một viên tướng Cao Câu Ly là Đại Tộ Vinh ( trị. 698 – 719 ) đã lập nên Vương quốc Bột Hải. Dù đã thần phục nhà Đường từ năm 713 tuy nhiên Bột Hải vẫn liên tục quấy nhiễu vùng duyên hải và biên cương phía Đông Bắc của nhà Đường. Sau khi hai nước thông thường hóa quan hệ dưới triều Đường Huyền Tông, nhiều con trẻ quý tộc Bột Hải thường được cử sang Trường An học tập. Cũng dưới thời Huyền Tông, nhà nước Tân La Thống nhất đã dần tăng trưởng mối quan hệ mật thiết với nhà Đường. Nhiều lưu học sinh Tân La đã sang nhà Đường học tập, trong đó có những người nổi danh như Thôi Trí Viễn .

Dù giữa hai nước từng xảy ra chiến sự nhưng Nhật Bản vẫn giữ mối quan hệ mật thiết với nhà Đường. Quốc gia này đã có tổng cộng 13 lần phái sứ thần đến nhà Đường, mỗi lần phái đoàn thường có cả trăm người. Họ chỉ dừng cử sứ thần tới nhà Đường vào năm 894 dưới triều Thiên hoàng Uda (trị. 887–897). Noi theo pháp chế nhà Đường, Thiên hoàng Kōtoku (trị. 645–654) thi hành cải cách, áp dụng chế độ trung ương tập quyền. Thiên hoàng Tenmu (trị. 672–686) học tập chế độ Quân điền, Tô dung điệu, hộ tịch và sổ sách tài chính theo gương nhà Đường. Nhật Bản cũng dựa trên cơ sở tư tưởng Nho gia và Pháp gia cũng như hệ thống luật lệ của nhà Đường để xây dựng nên hệ thống Ritsuryō. Thiên hoàng Tenmu cũng cho xây dựng cung điện ở Fujiwara dựa theo kiến trúc Trung Quốc. Các kinh đô sau này của Nhật Bản như Heian-kyō và Heijō-kyō cũng đều được xây dựng dựa trên mô hình thành Trường An của nhà Đường.

Bên cạnh phái bộ ngoại giao, còn có các lưu học sinh, sư tăng, thầy thuốc, nhạc công, thợ kỹ nghệ Nhật Bản đã vượt biển sang Trung Quốc để học hỏi. Những nhân vật nổi tiếng nhất từng đến Trung Quốc gồm có Kibi no Makibi (695–775), Abe no Nakamaro (701–770), cao tăng Kūkai (774–835) – người sáng lập Chân ngôn tông – và Ennin (794–864). Nhiều cao tăng Trung Quốc cũng đã đặt chân đến Nhật Bản, góp phần truyền bá đức tin Phật giáo tại quốc gia này. Những năm cuối thế kỷ thứ 7, hai cao tăng Trung Quốc đã yết kiến Thiên hoàng Tenji (trị. 661–672) và tặng cho ông một xe chỉ nam mà họ đã chế tạo. Theo Nhật Bản thư kỷ, phương tiện la bàn sử dụng cơ chế truyền động bánh răng này đã được nghệ nhân Nhật Bản mô phỏng và chế tạo nhiều chiếc vào năm 666 và một lần nữa sau đó vào năm 720.

Khu vực Tây Bắc và Tái Bắc[sửa|sửa mã nguồn]

Bản đồ chiến dịch chinh phục Đông Đột Quyết ( 629 – 630 )Bản đồ chiến dịch chinh phục những tiểu quốc ốc đảo và Tây Đột Quyết ( 640 – 648 )Hai triều Tùy, Đường thực thi nhiều chiến dịch quân sự chiến lược thành công xuất sắc chống lại những bộ lạc du mục. Chính sách đối ngoại của Trung Quốc ở phía Bắc và phía Tây giờ đây phải tập trung chuyên sâu vào việc đối phó với người Đột Quyết, nhóm dân tộc bản địa đang trên đà trở thành thế lực thống trị thảo nguyên Trung Á. Nhằm đối phó và ngăn ngừa những mối rình rập đe dọa từ phương Bắc, triều đình nhà Tùy thay thế sửa chữa mạng lưới hệ thống thành trì nơi biên ải, triển khai giao thương mua bán và nhận triều cống từ những bộ lạc. Nhà Tùy cũng thực thi chủ trương hòa thân, gả bốn vị công chúa cho những thủ lĩnh Đột Quyết trong những năm 597, 599, 614 và 617. Tuy nhiên, nhằm mục đích ngưng trệ thế lực Đột Quyết, triều đình nhà Tùy thường dùng kế ly gián kích động những bộ lạc đứng lên chống lại người Đột Quyết. Mặc dù vậy, ngay từ thời nhà Tùy, người Đột Quyết đã trở thành một bộ phận nòng cốt trong quân đội Trung Quốc. Khi người Khiết Đan quấy nhiễu biên giới phía Bắc, một viên tướng nhà Tùy đã suất 20.000 binh sĩ Đột Quyết để chống trả. Sau khi giành thắng lợi, nhà Tùy ban thưởng người Đột Quyết phụ nữ, gia súc của người Khiết Đan làm chiến lợi phẩm. Dưới thời nhà Đường, triều đình đã gả công chúa cho những tướng lĩnh người Đột Quyết trong quân đội. Trong suốt quãng thời hạn đến năm 755 đã có khoảng chừng 10 đại tướng gốc Đột Quyết ship hàng trong quân đội nhà Đường. Tuy hầu hết binh lính nhà Đường là lính phủ binh, tuy nhiên binh lính nơi biên ải dưới trướng tướng lĩnh Đột Quyết đều là người ngoại tộc. Một số binh lính người “ Đột Quyết ” trên trong thực tiễn lại gốc Hán, nhưng vì sinh sống với những bộ lạc trong thời hạn dài nên những người Hán này đã bị du mục hóa .Cục diện chiến loạn ở Tập Đoàn Cafe Trung Nguyên gần như chấm hết trọn vẹn sau năm 626, khi lực lượng của Lương Sư Đô ở Thiểm Tây ngày nay bị nhà Đường tàn phá. Sau khi không thay đổi tình hình trong nước, nhà Đường mở màn thực thi những chiến dịch quân sự chiến lược nhắm vào người Đột Quyết. Năm 630, quân Đường triển khai Bắc phạt đánh chiếm khu vực sa mạc Ordos ( Nội Mông và miền Nam Mông Cổ thời nay ), buộc Đông Đột Quyết phải thu phục. Hàng vạn người Đột Quyết được đưa đến Trường An, sau đó được phân bổ tới những ki mi phủ ở HĐ Hà Đông, Hà Bắc sinh sống. Sau thắng lợi này, những bộ lạc Đột Quyết lần lượt quy phục triều đình nhà Đường, hàng loạt tôn Đường Thái Tông là khả hãn của họ. Ngày 11 tháng 6 năm 631, Đường Thái Tông cử sứ giả mang châu báu và lụa đến nhu yếu người Tiết Diên Đà thả những người Trung Quốc bị bắt về phương Bắc trong quy trình tiến độ chuyển giao từ Tùy sang Đường. Sứ mệnh thành công xuất sắc giúp giải phóng 80.000 đàn ông và phụ nữ Trung Quốc khỏi cảnh nô lệ .Sau khi an trí số lượng lớn người Đột Quyết ở những châu phía Bắc, triều đình nhà Đường triển khai chủ trương quân sự chiến lược bành trướng nhằm mục đích thống trị thảo nguyên Trung Á. Tương tự triều Hán trước kia, nhà Đường đã phát động những chiến dịch quân sự chiến lược lớn và thành công xuất sắc chinh phục Trung Á trong hai thập niên 640 và 650. Chỉ riêng dưới thời Đường Thái Tông, nhà Đường không chỉ đối phó với những bộ lạc Đột Quyết, mà còn triển khai những chiến dịch riêng lẽ khác nhắm vào Tiết Diên Đà, những tiểu quốc ốc đảo như Cao Xương, Yên Kỳ, Quy Từ và Vu Điền tại Lòng chảo Tarim và cả Thổ Dục Hồn của hệ tộc Mộ Dung ở khu vực Kỳ Liên Sơn. Những thắng lợi quân sự chiến lược đã khiến cả khu vực Mạc Nam và Mạc Bắc to lớn nằm dưới sự thống trị của nhà Đường. Năm 657, dưới thời Đường Cao Tông, tướng Tô Định Phương hủy hoại Hãn quốc Tây Đột Quyết, chủ quyền lãnh thổ Trung Quốc qua đó lan rộng ra về phía Tây hơn bất kể triều đại nhiệm kỳ trước đó nào .

Khu vực Tây Nam[sửa|sửa mã nguồn]

Bức họa Bộ liễn đồ của Diêm Lập Bản miêu tả Đường Thái Tông (trị. 626 – 649) tiếp đón sứ giả Thổ Phồn là Gar Tongtsen Yulsung (thứ hai trái sang) tại Trường An
Sau khi Tán phổ Songtsen Gampo ( trị. 618 ? – 649 ) thống nhất những bộ lạc trên cao nguyên Thanh Tạng, Thổ Phồn dần tăng trưởng thành một thế lực hùng mạnh trong khu vực, trở thành đối thủ cạnh tranh cạnh tranh đối đầu của nhà Đường ở Trung và Nội Á. Để kết thân với Thổ Phồn, Đường Thái Tông đã gả Công chúa Văn Thành ( mất 680 ) cho Songtsen Gampo, mở màn một tiến trình tự do giữa hai nước. Công chúa Văn Thành có công đưa văn hóa truyền thống phong vật Trung Quốc truyền nhập vào Thổ Phồn. Thổ Phồn cũng tìm hiểu thêm lịch nhà Đường để tự thiết kế xây dựng bộ lịch riêng. Tuy nhiên, sau khi Songtsen Gampo qua đời, chiến sự giữa hai nước bùng nổ. Truyền thuyết truyền khẩu Tây Tạng kể rằng quân đội nhà Đường đã chiếm đánh Lhasa, tuy nhiên sự kiện này không hề được ghi chép trong sử liệu Trung Quốc cũng như thư tịch Tây Tạng ở Đôn Hoàng .Giữa năm 670 và 692, giữa nhà Đường và Thổ Phồn xảy ra xung đột nhằm mục đích tranh giành quyền trấn áp khu vực Lòng chảo Tarim. Năm 706, do tình hình chiến sự bất lợi, Đường Trung Tông mở Hội thề Thần Long nhằm mục đích tái thiết lập mối quan hệ hữu hảo với Thổ Phồn. Ông cũng đồng ý gả công chúa Kim Thành ( mất 739 ) cho Tán phổ Tridé Tsuktsen ( trị. 705 – 755 ), tuy nhiên không hề xoa dịu mối căng thẳng mệt mỏi giữa hai nước. Năm 714, Thổ Phồn nhu yếu nhà Đường hoạch định lại đường ranh giới nhưng bị cự tuyệt khiến chiến sự bùng nổ. Tuy nhiên, Thổ Phồn sau đó đã bị vượt mặt và phải dữ thế chủ động đàm phán hòa ước, mở màn một thời kỳ độc lập tương đối dài giữa hai nước .Sau khi Loạn An Sử bùng nổ, Thổ Phồn đã nhân thời cơ phát động cuộc chiến tranh để bành trướng thế lực. Năm 763, quân đội Thổ Phồn thậm chí còn chiếm được Trường An trong vòng 15 ngày trước khi lui binh. Loạn An Sử khiến quốc lực nhà Đường suy yếu trầm trọng. Trên trong thực tiễn, triều đình nhà Đường đã rút hết phiên binh đồn trú ở Hà Tây và Lũng Hữu ( Cam Túc, Thanh Hải và Tân Cương thời nay ) để tham gia tương hỗ bình loạn, tạo điều kiện kèm theo cho quân đội Thổ Phồn hoàn toàn có thể chiếm đóng những vùng đất này một cách thuận tiện. Xung đột giữa hai nước tiếp nối trong nhiều thập kỷ và chỉ chấm hết khi Thổ Phồn bị nội loạn làm cho suy yếu và phải cầu hòa. Năm 821, dưới thời Đường Mục Tông, hai nước đã thực thi Hội thề Trường Khánh, xác lập biên giới giữa hai nước. Nội dung hòa ước được ghi lại trong minh văn song ngữ khắc trên một cột đá bên ngoài Chùa Jokhang ở Lhasa .Sau khi xây dựng vào năm 738, Vương quốc Nam Chiếu ở phía Nam dần tăng trưởng thành một mối rình rập đe dọa tiềm tàng so với nhà Đường. Mặc dù hai nước từng có quan hệ hữu hảo, tuy nhiên cũng có những tiến trình mà mối quan hệ trở nên stress. Nam Chiếu nhiều lần phối hợp với Thổ Phồn đem quân đánh nhà Đường. Tuy nhiên, sau cuộc xâm lược thất bại năm 779, nguyên khí Nam Chiếu bị tổn hại, mối quan hệ giữa Nam Chiếu và Thổ Phồn cũng trở nên rạn nứt. Năm 794, nhà Đường ký kết hòa ước với Nam Chiếu, thiết lập mối quan hệ hữu hảo tương đối dài giữa hai nước. Tuy nhiên, sau khi nhà Đường suy yếu, Nam Chiếu một lần nữa phát động cuộc chiến tranh. Năm 829, Nam Chiếu đánh chiếm Thủ Đô trước khi bị đẩy lui. Cục diện lúc chiến lúc hòa với Nam Chiếu tiếp nối cho đến khi nhà Đường kết thúc vào năm 907 .

Khu vực Tây Dương[sửa|sửa mã nguồn]

Sau khi Ba Tư bị người Hồi giáo chinh phục (633–656), hoàng tử Đế quốc Sasan là Peroz, con trai của Shahanshah Yazdegerd III, đã cùng thuộc hạ chạy đến Trung Quốc nương nhờ triều đình nhà Đường. Theo Cựu Đường thư, nhà Đường đã phong Peroz làm đô đốc của Ba Tư đô đốc phủ, thiết lập trị sở tại Tật Lăng (Zaranj, Afghanistan ngày nay). Cũng trong thời gian này, Khalip nhà Rashidun là Othman bin Affan (trị. 644–655) đã cử sứ bộ đến Trường An nhằm thiết lập quan hệ ngoại giao. Một số thư tịch Ả Rập cho rằng thống đốc Khorasan là Qutayba ibn Muslim (669–715) từng đánh chiếm Kashgar từ nhà Đường và chỉ rút lui khi hai bên ký kết hòa ước, nhưng các học giả hiện đại đã bác bỏ tuyên bố này. Năm 715, quân đội nhà Omeyyad lật đổ vua của thung lũng Fergana và lập một người tên là Alutar lên làm vua. Vị vua bị lật đổ chạy đến Cao Xương thuộc An Tây đô hộ phủ để cầu viện nhà Đường. Triều đình nhà Đường cử Trương Hiếu Tung đem 10.000 quân hộ tống vị cựu vương về Ferghana, thành công đánh đuổi Alutar. Năm 717, quân Đường đánh bại người Ả Rập trong trận Aksu, buộc tướng Al-Yashkuri phải cùng tàn quân tháo chạy về Tashkent. Người Turgesh sau đó nổi dậy đánh đuổi người Ả Rập ra khỏi khu vực.

Sau khi nhà Abbas lật đổ nhà Omeyyad, lực lượng địa phương ở Khorasan bắt đầu tái lập sự hiện diện của người Ả Rập ở thung lũng Ferghana và Sogdiana. Trong trận Talas diễn ra năm 751, quân Đường dưới trướng Cao Tiên Chi bị người Ả Rập đánh bại sau khi lính đánh thuê người Karluk đổi phe. Mặc dù không có ý nghĩa quá lớn về mặt quân sự, song bản thân trận đánh lại là một mảnh ghép quan trọng trong lịch sử, vì trong số những tù binh Trung Quốc có nhiều thợ thủ công lành nghề đã truyền dạy kỹ thuật làm giấy cho người Ả Rập, lần đầu đưa công nghệ này ra khỏi Trung Quốc. Kỹ thuật làm giấy cuối cùng cũng đến được châu Âu vào thế kỷ thứ 12 thông qua đường Tây Ban Nha, vùng đất lúc bấy giờ vẫn nằm dưới sự kiểm soát của người Ả Rập. Mặc dù giữa hai bên vừa xảy ra chiến tranh, song vào ngày 11 tháng 6 năm 758, Khalip Al-Mahdi (trị. 775–785) đã cử sứ giả mang vàng bạc châu báu đến Trường An bày tỏ hy vọng thiết lập mối quan hệ giao hảo. Nhà Abbas sau đó thậm chí còn cử 20.000 binh lính đến hỗ trợ triều đình nhà Đường trong loạn An Sử.

Tranh minh họa phái bộ Đông La Mã yết kiến Đường Thái Tông năm 643.[g]

Theo Joseph Needham thì vào năm 643, Thượng phụ Antiochia đã cử sứ giả đến Trường An nộp cống. Tuy nhiên, Friedrich Hirth và nhiều nhà Hán học khác như S.A.M. Adshead lại xác định nước “Phất Lâm” trong Cựu Đường thư và Tân Đường thư là Đế quốc Đông La Mã, có lịch sử gắn liền trực tiếp với nước “Đại Tần” (tức là Đế quốc La Mã). Phái bộ Phất Lâm đến Trường An vào năm 643 đã được cử đến bởi một vị vua tên là “Ba Đa Lực”, người được xác định là Hoàng đế Konstans II (trị. 641–668). Nhiều phái bộ La Mã khác đến Trung Quốc cũng được ghi nhận trong thế kỷ 8. Tuy nhiên, S.A.M. Adshead cho rằng “Ba Đa Lực” trên thực tế là một cách phiên âm của từ “thượng phụ” (πατριάρχης, patriarchēs) hoặc “quý tộc” (πατρίκιος, patrikios) trong tiếng Hy Lạp, vì vậy nó có thể ám chỉ đến một trong những vị quan nhiếp chính của vị ấu chúa 13 tuổi này. Cựu Đường thư và Tân Đường thư cũng mô tả về kinh đô Constantinopolis của Đông La Mã, cũng như việc nó từng bị quân Đại Thực (tức nhà Omeyyad) của Khalip Muawiyah I (trị. 661–680) bao vây. Trong một tác phẩm của mình, sử gia Đông La Mã Theophylaktos Simokates (thế kỷ 7) cũng có đề cập đến sự thống nhất hai miền Nam–Bắc dưới thời nhà Tùy (cùng thời điểm với triều đại của Mauricius), kinh đô “Khubdan” (bắt nguồn từ tên Khumdan của Trường An trong tiếng Đột Quyết cổ) và thông tin khái quát về địa lý Trung Quốc cũng như sự phân chia thành Nam–Bắc triều ở sông Trường Giang. Ông cũng đề cập tới tước hiệu Taisson của Hoàng đế Trung Hoa có nghĩa là “Con của Chúa” hay “Thiên tử”, song cách phiên âm cũng có thể bắt nguồn từ chính miếu hiệu của Đường Thái Tông.

Văn hóa và xã hội[sửa|sửa mã nguồn]

Thời Đường tận mắt chứng kiến một số ít bước tăng trưởng đáng kể trong thẩm mỹ và nghệ thuật, từ kỹ thuật làm gốm sứ đến vẽ tranh. Bản thân nghệ thuật và thẩm mỹ cũng dần chiếm một ví trí quan trọng trong đời sống con người. Các họa gia thời Đường cũng thường là những học giả thấm nhuần tư tưởng Nho giáo, xem thẩm mỹ và nghệ thuật là một phương tiện đi lại truyền tải những triết lý đời sống mà họ coi trọng .Ngoài những pho tượng lớn đặt bên ngoài lăng tẩm hoàng gia hoặc mộ phần của những nhân vật quyền quý và cao sang khác thì hầu hết những tác phẩm điêu khắc thời Đường đều có chủ đề Phật giáo. Những chiến dịch quân sự chiến lược lan rộng ra biên giới vươn xa về phía Tây đã tạo điều kiện kèm theo cho nghệ thuật và thẩm mỹ Phật giáo Hy Lạp thông dụng ở Bactria và Càn-đà-la gia nhập vào Trung Quốc. Đối tượng chính của những tác phẩm điêu khắc Phật giáo thường là Đức Phật, Bồ Tát, hay những vị Thiên Vương với nhiều size khác nhau, giao động từ những bức tượng nhỏ hoàn toàn có thể nằm gọn trong lòng bàn tay đến những tượng có size khổng lồ như Lạc Sơn Đại Phật. Trái ngược với những thời kỳ trước, những bức tượng thời Đường được khắc họa một cách sôi động hơn. Thậm chí những hoạt động uyển chuyển của những pho tượng còn khiến 1 số ít nhân vật tôn giáo trang nghiêm chỉ trích là quá giống vũ công cung đình. Một trong những đại diện thay mặt tiêu biểu vượt trội nhất của thẩm mỹ và nghệ thuật điêu khắc thời nhà Đường là quần thể tượng Phật tại Hang đá Long Môn .Bích họa và tranh lụa Trung Quốc thường có hai chủ đề chính : con người và cảnh sắc. Thời nhà Đường, tranh phong cảnh đã vươn lên trở thành thể loại hội họa được ưu thích nhất. Tranh chân dung thời Đường thường không quá phổ biển, vì chủ thể của bức tranh thường phải là một học giả, vị quan lớn trong triều, hay đúng mực hơn là một người có nhân cách lớn và cần được người họa sỹ bộc lộ bằng sự tôn trọng. Về phương diện tranh phong cảnh, những họa gia thời Đường chú trọng hơn đến vị trí của con người trong vạn vật thiên nhiên. Trong phần nhiều những bức tranh sơn thủy thời Đường, người xem sẽ thuận tiện nhận thấy những hình hài con người nhỏ bé dẫn lối họ qua toàn cảnh núi non sông nước, còn trong những tác phẩm đời sau, người xem sẽ thấy những cảnh vạn vật thiên nhiên trở nên trừu tượng và thân mật hơn .Tương tự nghệ thuật và thẩm mỹ điêu khắc, hầu hết những tác phẩm hội họa thời Đường thường lấy chủ đề Phật giáo, tuy nhiên chúng đa số đã bị thất lạc hoặc tàn phá trong cuộc đàn áp Phật giáo dưới triều Đường Vũ Tông ( trị. 841 – 846 ). Một trong những chứng tích còn sót lại của hội họa thời Đường là Hang Mạc Cao ở miền bắc Trung Quốc. Chủ đề thường thấy trong những bức bích họa là những khoảnh khắc trong cuộc sống Đức Phật, chân dung của những vị bồ tát hoặc cảnh sắc. Một trong những hiện vật đáng quan tâm khác là những bức bích họa tại lăng mộ của Ý Đức Thái tử ( 682 – 701 ) ở Càn lăng, trong đó có một bức chưa triển khai xong bật mý những kỹ thuật vẽ tranh mà những họa gia đương thời đã sử dụng .

Số lượng tác phẩm hội họa phi tôn giáo còn tồn tại tới ngày nay là tương đối ít. Ví dụ, Họa thánh Ngô Đạo Tử (685–758) – người khai sáng ra sự thay đổi phong cách tranh sơn thủy – chỉ còn duy nhất bức Tống Tử thiên vương đồ được xác định là còn tồn tại ở dạng nguyên bản tới ngày nay, các bức còn lại đều là bản sao hoặc chưa chắc chắn. Họa gia nổi tiếng thời Sơ Đường Diêm Lập Bản (600–673) có một số tác phẩm ở dạng nguyên bản còn tồn tại, bao gồm bức trường quyển Cổ đế vương đồ vẽ chân dung của 13 vị hoàng đế trong lịch sử Trung Quốc. Vương Duy (701–761) được đánh giá là một trong những họa gia hàng đầu của thể loại tranh phong cảnh và là người sáng tạo ra thủ pháp phá mặc (破墨)—một kỹ thuật vẽ tranh mà các mảng mực được vẽ đè lên nhau tạo thành một bề mặt rắn và nhám. Tuy toàn bộ các tác phẩm hội họa của Vương Duy đều đã thất lạc hoặc bị phá hủy, song nhiều tác phẩm vẫn tồn tại dưới dạng bản sao, thực hiện bởi các họa sĩ đời sau. Đây là minh chứng cho sức ảnh hưởng của ông đối với thể loại tranh sơn thủy nói riêng và nghệ thuật Trung Hoa nói chung.

Bát thập thất thần tiên quyển, vẽ trên khổ 292 × 30 cm trên chất liệu lụa. Tác phẩm khuyết danh, niên đại thế kỷ 8., vẽ trên khổ 292 × 30 cm trên vật liệu lụa. Tác phẩm khuyết danh, niên đại thế kỷ 8 .

Trường An và văn hóa truyền thống đa vương quốc[sửa|sửa mã nguồn]

Tranh vẽ khuyết (闕)—một kiểu kiến trúc lầu đài để nhìn ra xa, giữa có lối đi—ở Trường An. Bích họa tại lăng mộ của Y Đức thái tử (mất 701) tại Càn Lăng.
Trường An từng là kinh đô của triều Tây Hán và về sau cũng là nơi định đô của nhiều triều đại khác nhau. Tuy nhiên, đến thế kỷ 6, do trải qua hàng loạt đại chiến lớn nhỏ nên những dấu tích thời Hán còn sót lại là không nhiều. Trường An của nhà Đường được kiến thiết xây dựng trên nền tảng thành Đại Hưng thời nhà Tùy, nằm cách vị trí cũ thời Hán khoảng chừng 3 km về phía Đông Nam. Thành có mặt bằng gần vuông, chu vi khoảng chừng 36 kilômét ( 22 mi ), cạnh Bắc và Nam có chiều dài khoảng chừng 10 kilômét ( 6,2 mi ), trong khi cạnh Đông và Tây dài trên 8 kilômét ( 5,0 mi ). Nằm ở phía Bắc trên trục thần đạo của thành là Cung Thái Cực. Kết nối Cửa Minh Đức nằm ở chính giữa vòng thành ngoài phía Nam với Hoàng thành – khu TT hành chính của Trường An – là một quốc lộ to lớn, thường được biết đến với tên gọi “ Đường Chu Tước ”. Để đi từ Hoàng thành tới Cung Thái Cực cần phải đi qua Cửa Thừa Thiên. Đại lộ Chu Tước chạy song song với 11 đường phố lớn và giao cắt 14 con đường khác chạy từ đông sang tây. Các tuyến đường này giao cắt nhau, tạo thành 108 phường khác nhau có hình chữ nhật. Mỗi phường đều có 4 cửa, được phủ bọc bởi tường và có phố xá bên trong .Lối quy hoạch dựa trên quy mô ô bàn cờ với những thành phố được bao quanh bởi tường cao là một nét đặc trưng điển hình nổi bật của thành Trường An, thậm chí còn được đề cập trong thơ Đỗ Phủ. Dưới thời Heian, thành Heian-kyō ( nay là Kyōto ) và nhiều thành phố lớn khác của Nhật Bản như Nara đều được phong cách thiết kế tuân thủ thuật tử vi & phong thủy và quy mô ô bàn cờ của thành Trường An. Trong số 108 phường của Trường An, 2 phường được chỉ định làm hai khu chợ do triều đình trực tiếp quản trị. Ngoài ra, Trường An cũng chiếm hữu nhiều khoảng trống dành cho đền chùa, vườn tược, hay ao hồ. Bên trong thành có tổng số 111 ngôi chùa và tu viện Phật giáo, 41 đạo quán, 38 nhà thời thánh họ, 7 nhà thời thánh của những tôn giáo ngoại nhập khác, 12 nhà trọ lớn và 6 nghĩa trang. Một số phường có nhiều khu vực đi dạo công cộng hay hậu đình của nhiều dinh thự xa hoa, thường được sử dụng làm sân chơi mã cầu hoặc khúc cầu. Năm 662, dưới triều Đường Cao Tông, Cung Đại Minh trở thành TT chính trị của quốc gia và nơi ở của những nhà vua nhà Đường trong hơn 220 năm tiếp nối .
Bản đồ chi tiết nội thành Trường An dưới thời nhà Đường (năm 750)
Lúc bấy giờ, Trường An là thành phố lớn và xa hoa bậc nhất quốc tế. Tổng dân số những phường nội thành của thành phố và vùng nông thôn ngoại ô chạm ngưỡng 2 triệu người. Là một thành phố đa vương quốc, Trường An là nơi sinh sống của vô số sắc tộc khác nhau như Ba Tư, Trung Á, Nhật Bản, Triều Tiên, Nước Ta, Tây Tạng, Ấn Độ, cũng như Fan Hâm mộ của nhiều tôn giáo khác nhau như Phật giáo, Cảnh giáo, Hỏa giáo. Sự tăng trưởng của Con đường tơ lụa tạo điệu kiện cho nhiều người quốc tế hoàn toàn có thể thuận tiện đến Trung Quốc. Nhiều người đã lựa chọn định cư tại Trung Quốc và bản thân thành Trường An có thời gian đã có khoảng chừng 25.000 người quốc tế sinh sống. Những phụ nữ người Thổ Hỏa La tóc vàng, mắt xanh Giao hàng rượu đựng trong cốc làm từ mã não hoặc hổ phách, ca hát và nhảy múa tại những quán nhậu, lôi cuốn người mua, là một hình ảnh dễ thấy tại Trường An lúc bấy giờ. Tuy nhiên, nhằm mục đích ngăn ngừa nạn phụ nữ kết hôn trong thời điểm tạm thời với sứ thần quốc tế, một luật đạo trải qua vào năm 628 lao lý rằng, nếu một người quốc tế kết hôn với một phụ nữ Trung Quốc, họ sẽ bị buộc ở lại mà không được phép đưa vợ trở về cố quốc. Nhiều luật đạo phân biệt người quốc tế và người Trung Quốc đã được trải qua xuyên suốt thời nhà Đường. Năm 779, triều đình phát hành sắc lệnh buộc người Hồi Hột ở Trường An phải mặc phục trang dân tộc bản địa của mình. Họ không được phép mặc Hán phục hay kết hôn với phụ nữ Trung Quốc và cũng bị ngăn cấm trở thành công dân Trung Quốc .Thành Trường An lộng lẫy, phồn thịnh tuy là TT chính trị đế quốc và nơi ở của hoàng tộc nhưng vô tình lại không phải là TT kinh tế tài chính của nhà Đường. Thành Dương Châu nằm bên Đại Vận Hà, gần sông Trường Giang, mới là TT kinh tế tài chính lớn nhất Trung Quốc vào thời kỳ này. Dương Châu nắm giữ vai trò quan trọng trong hoạt động giải trí độc quyền muối của triều đình và là TT công nghiệp lớn nhất cả nước, đóng vai trò như một điểm trung chuyển, phân phối và luân chuyển sản phẩm & hàng hóa quốc tế tới những đô thị lớn ở miền Bắc. Tương tự hải cảng Quảng Châu Trung Quốc sầm uất ở phía Nam, Dương Châu cũng là điểm dừng chân của vô vàn thương nhân đến từ khắp châu Á .Bên cạnh Trường An, thành Lạc Dương đóng vai trò như một kinh đô thứ hai và thậm chí còn từng được Võ Tắc Thiên sử dụng làm chính đô trong thời hạn bà nắm quyền. Năm 691, bà đã sơ tán 10 vạn hộ ( khoảng chừng 500.000 dân ) từ khu vực Trường An đến Lạc Dương định cư. Với dân số khoảng chừng 1 triệu người, Lạc Dương là thành phố lớn thứ hai Trung Quốc. Vị trí gần sông Lạc giúp Lạc Dương hưởng lợi nhiều từ sự phì nhiêu của vùng Giang Nam và tuyến thương mại chạy dọc Đại Vận Hà. Tuy nhiên, sau khi những yếu tố xoay quanh việc đáp ứng và tàng trữ lương thực của Trường An được xử lý triệt để vào năm 743, Lạc Dương dần đánh mất vị thế thứ đô của mình. Ngay từ năm 736, những kho thóc được kiến thiết xây dựng tại những khu vực trọng điểm dọc tuyến đường từ Dương Châu tới Trường An nhằm mục đích vô hiệu việc những chuyến hàng bị chậm trễ, hư hỏng hay ăn cướp dọc đường đi. Năm 743, triều đình cho đào một hồ tự tạo ở vùng ngoại vi Trường An làm điểm trung chuyển sản phẩm & hàng hóa. Tại đây, những người miền Bắc tò mò sau cuối cũng có dịp chiêm ngưỡng và thưởng thức tận mắt những con thuyền lớn chuyên chở những mẫu sản phẩm và vật phẩm cống nạp cho triều đình vốn trước đó chỉ hoàn toàn có thể được nhìn thấy ở vùng sông nước phương Nam .
“Thượng Dương đài” (上陽台) bằng thảo thư, thủ bút duy nhất còn sót lại của Lý Bạch
Nhà Đường được xem là thời kỳ hoàng kim của văn học và nghệ thuật và thẩm mỹ Trung Quốc. Hơn 48.900 bài thơ của khoảng chừng 2.200 thi nhân thời Đường vẫn còn sống sót cho tới tận thời nay. Kỹ năng sáng tác thơ trở thành một môn học bắt buộc so với những ai muốn vượt qua những kỳ khoa cử. Bản thân thi ca cũng dần mang nặng tính cạnh tranh đối đầu và những cuộc thi về thơ giữa những quan lại hay những vị khách trong những buổi yến tiệc trở nên phổ biển. Các thể loại thơ thông dụng thời Đường bao gồm cổ thi và cận thể thi. Trong số những thi nhân điển hình nổi bật của thời kỳ này, Lý Bạch ( 701 – 762 ) nổi tiếng với cổ thi trong khi Vương Duy ( 701 – 761 ) và Thôi Hiệu ( 704 – 754 ) lại nổi tiếng với cận thể thi. Trong khi cổ thi là một thể thơ tương đối tự do, không hạn chế số câu, thì cận thể thi là một thể loại thơ trọn vẹn mới, thường có tám câu, mỗi câu bảy chữ ( luật thi ), có phép gieo vần ( vận luật ) và tiết tấu ( thanh luật ) cố định và thắt chặt và cặp thứ 2 và 3 phải là cặp đối. Thơ Đường liên tục thông dụng và tiếp đón sự quan tâm đặc biệt quan trọng dưới thời nhà Tống. Trong thời kỳ này, nhà phê bình Nghiêm Vũ ( mất 1245 ) trở thành người tiên phong liệt thi ca thời Thịnh Đường ( k. 713 – 766 ) vào hàng tầm cỡ. Ông xem Đỗ Phủ ( 712 – 770 ) là nhà thơ lớn nhất thời Đường – một người không được nhìn nhận cao lúc còn sống vì chiếm hữu phong thái mà người đương thời xem là phản truyền thống cuội nguồn .

Trên phương diện tản văn, từ thời Lục triều đến thời Sơ Đường, văn biền ngẫu là thể loại tản văn thịnh hành trên các văn đàn. Tuy nhiên, bắt đầu từ khoảng nửa đầu thế kỷ thứ 8, dưới triều Đường Huyền Tông, hình thức cổ văn trở nên phổ biến, được thúc đẩy bởi những tác phẩm của các tác giả như Liễu Tông Nguyên (773–819) và Hàn Dũ (768–824). Tuy các văn nhân thuộc trường phái cổ văn thường bắt chước văn biền thể, song họ thường chỉ trích nội dung mơ hồ và cách dùng từ thông tục của chúng. Thay vào đó, họ thường tập trung vào tính rõ ràng và chuẩn xác trong câu từ nhằm khiến bài văn trở nên rành mạch, rõ ràng hơn. Phong cách cổ văn có thể xem là do Hàn Dũ khởi xướng và thường được liên kết với tông phái Lý học của Nho giáo.

Thể loại truyền kỳ cũng rất thịnh hành vào thời Đường. Một trong số những tác phẩm tiêu biểu của thể loại này là Oanh Oanh truyện của Nguyên Chẩn (779–831), vốn đã lưu truyền rộng rãi khi ông còn sống, sang đến thời Nhà Nguyên (1279–1368) thì được cải biên thành các vở hí kịch và tiểu thuyết bạch thoại, mà tiêu biểu nhất là vở Tây sương ký. Theo Timothy C. Wong, Oanh Oanh truyện là một trong số những câu chuyện có mô-típ khởi đầu bằng việc cặp đôi nam nữ trúng tiếng sét ái tình, song áp lực xã hội ngăn cách họ đến với nhau, khiến cả hai trở nên đau khổ. Wong cho rằng các tác phẩm văn học lãng mạn Trung Quốc thời Đường tuy thiếu đi những mô-típ như lời thề non hẹn biển hay sự hiến dâng tất cả, thậm chí là đánh đổi cả mạng sống cho tình yêu thường thấy trong các câu chuyện lãng mạn phương Tây như Tiểu Nhiên và Mị Cơ hay Romeo và Juliet, song chúng đã phá bỏ được sự ràng buộc của lễ giáo hay những quan niệm truyền thống của Trung Quốc như “môn đăng hộ đối”, dẫn đến một cái kết tốt đẹp.

Ôn tuyền minh (溫泉銘), thư pháp của Đường Thái Tông trên một trụ đá

Dưới thời nhà Đường, nhiều bộ bách khoa toàn thư đồ sộ đã được biên soạn, tiêu biểu là bộ Nghệ văn loại tụ gồm 100 quyển của Âu Dương Tuân (557–641), Lệnh Hồ Đức Phân (582–666) và Trần Thúc Đạt (mất 635). Một số bộ bách khoa toàn thư nổi tiếng khác có thể kể đến như Khai Nguyên chiêm kinh của Cồ-đàm Tất-đạt (thế kỷ 8), một nhà thiên văn, chiêm tinh và học giả người Thiên Trúc sinh ra và lớn lên ở Trường An.

Các nhà địa lý thời Đường như Cổ Đam (730–805) đưa ra những mô tả chính xác về các vùng đất xa cách lãnh thổ Trung Quốc. Trong một tác phẩm được biên soạn từ 785 đến 805, Cổ Đam mô tả những “cây cột trang trí” được người bản xứ dựng nên trên Vịnh Ba Tư, hoạt động như những ngọn hải đăng báo hiệu giúp tàu bè khỏi đi lạc đường. Những cấu trúc tương tự “cây cột” mà Cổ Đam đề cập cũng đã được ghi nhận bởi các tác giả Ả Rập như al-Mas’udi và al-Muqaddasi sống sau đó một thế kỷ. Vào thế kỷ 7, Vương Huyền Sách sau khi phụng mệnh đi sứ tới xứ Magadha (vùng Đông Bắc Ấn Độ ngày nay) đã biên soạn nên bộ Trung Thiên Trúc quốc hành ký chứa đựng rất nhiều thông tin địa lý về miền Bắc Ấn Độ.

Những năm Trinh Quán thời Đường Thái Tông, các sử quán phụng chiếu biên soạn các bộ chính sử như Tấn thư, Lương thư, Trần thư, Bắc Tề thư, Chu thư, Tùy thư. Ngoài ra còn có thêm hai bộ Nam sử và Bắc sử do Lý Diên Thọ biên soạn. Bộ Thông điển của Đỗ Hựu tuy không thuộc Nhị thập tứ sử song được đánh giá là một tác phẩm có giá trị cao vì nó chứa đựng những ghi chép về tài chính, kinh tế, điển chương, pháp lệnh và chế độ với những nhận thức hiện thực về chính trị. Một số tác phẩm đáng chú ý khác là Sử thông của Lưu Tri Kỷ—tác phẩm được xem là nền tảng của lý luận học lịch sử Trung Quốc—hay Đại Đường Tây Vực ký của Biện Cơ kể về hành trình 19 năm thỉnh kinh của Huyền Trang—nhà sư nổi tiếng nhất thời Đường.

Một trong những tác phẩm văn học nổi tiếng khác thời Đường là cuốn Tây Dương tạp trở[h] của Đoàn Thành Thức, một tập hợp các mẫu truyện ngụ ngôn, truyền thuyết, giai thoại nước ngoài, cũng như ghi chú về các chủ đề khác nhau. Cho đến nay, các học giả vẫn đang tranh cãi trong việc nên phân loại tác phẩm này vào thể loại văn học nào.

Tôn giáo và triết học[sửa|sửa mã nguồn]

Tượng Bồ tát thời Đường
Một bức tranh từ Đôn Hoàng miêu tả Phật A-di-đà, niên đại thế kỷ 8.
Sau khi gia nhập vào Trung Quốc dưới thời nhà Hán, Phật giáo mở màn tăng trưởng can đảm và mạnh mẽ dưới thời Nam – Bắc triều, sau đó từng bước trở thành hệ tư tưởng thống trị thời Thịnh Đường. Các nhà vua thời kỳ đầu của nhà Đường tôn sùng Phật pháp, phát hành nhiều chủ trương tặng thêm so với Phật giáo. Tăng ni ngoài quyền được miễn lao dịch còn hoàn toàn có thể nhận khẩu phần ruộng riêng theo chính sách quân điền, tuy ít hơn nông dân, nhưng được miễn thuế. Phật giáo hưởng lợi lớn từ sự quyên góp của Fan Hâm mộ và những chủ trương khuyến mại của triều đình, từ đó tích góp được một lượng lớn của cải gồm có tài lộc, ruộng đất và nô tỳ. Trong những tứ điền [ i ] mà triều đình ban phát, nhà chùa thường cho nông dân thuê đất để cày và thu tô mà không cần phải nộp cho chính quyền sở tại. Thông qua cách này, giới tăng lữ trở thành một những tầng lớp địa chủ có quyền khống chế số lượng lớn nông dân tá điền, từng bước trở thành một thế lực kinh tế tài chính hùng mạnh trong nước. Các tự viện sử dụng nguồn lực kinh tế tài chính hùng hậu để tu sửa, thiết kế xây dựng chùa chiền với quy mô tương tự hoặc vượt cả hoàng cung .Khi quốc lực nhà Đường suy yếu, xích míc giữa chính quyền sở tại và Phật giáo ngày càng tăng. Sau Loạn An Sử, số lượng hộ khẩu và dân số giảm mạnh trong khi số lượng tăng ni ngày càng tăng nhanh gọn. Việc ngày càng có nhiều người xuất gia, trong khi lực lượng lao động và đóng thuế ngày càng giảm sút gây tác động ảnh hưởng nặng nề tới nền kinh tế tài chính nhà Đường. Năm 845, Đường Vũ Tông ( trị. 841 – 846 ) thực thi chủ trương bài Phật, tàn phá 4.600 ngôi chùa cùng hơn 40.000 chiêu đề, [ j ] lan nhã, [ k ] buộc 260.000 tăng ni phải hoàn tục. Tuy lệnh cấm được dỡ bỏ chỉ sau vài năm, tuy nhiên Phật giáo vĩnh viễn không khi nào lấy lại được vị thế thống trị văn hóa truyền thống Trung Quốc như trước. Một trong những nguyên do khác dẫn đến sự tiêu diệt Phật giáo là sự phục hưng của những tư tưởng triết học địa phương như Nho giáo hay Đạo giáo và sự xích míc giữa giáo lý đạo Phật và nền tảng đạo đức truyền thống cuội nguồn của người Trung Quốc, ví dụ như nhà Phật ý niệm rằng tăng ni vì đã thoát tục nên không cần phải quỳ lạy cha mẹ và nhà vua. Tuy nhiên, Hàn Dũ ( 786 – 824 ) — một trong những người tiên phong công khai minh bạch chỉ trích Phật giáo — lại cho rằng việc này đã phá hoại hai nghĩa vụ và trách nhiệm đạo đức cơ bản của Nho giáo là “ trung ” và “ hiếu ”. Mặc dù bản thân Hàn Dũ bị nhiều người đương thời xem là “ một kẻ thô thiển và đáng ghét ”, tuy nhiên chính ông đã báo hiệu cuộc đàn áp Phật giáo thời nhà Đường cũng như sự phục hưng của Nho giáo và sự trỗi dậy của Lý học thời nhà Tống. Thời nhà Đường Open nhiều tông phái Phật giáo mới, gồm có Thiền tông, một pháp môn tu tập phổ cập rỗng rãi trong giới tinh hoa có tri thức. Một số thiền sư nổi danh thời Đường hoàn toàn có thể kể đến là Mã Tổ Đạo Nhất, Bách Trượng Hoài Hải hay Hoàng Bá Hi Vận. Tịnh độ tông do cao tăng Huệ Viễn ( 334 – 416 ) sáng lập cũng trở nên thông dụng dưới thời nhà Đường tựa như Thiền tông .

Đối thủ cạnh tranh với Phật giáo là Đạo giáo, một hệ thống tín ngưỡng và triết học đặc hữu của Trung Quốc có triết lý được xây dựng dựa trên nền tảng của hai tác phẩm Đạo đức kinh và Nam Hoa kinh. Hoàng tộc họ Lý tuyên bố là hậu duệ của Lão Tử, tức Thái Thượng Lão Quân, do vậy Đạo giáo lúc bấy giờ rất được coi trọng, đặc biệt là trong giới thượng lưu. Trong trường hợp hoàng tử hoặc công chúa nhà Đường từ bỏ đời sống trần tục để tu tập Đạo pháp, dinh thự xa hoa của họ trước đây sẽ được cải tạo thành đạo quán. Nhiều đạo sĩ thời Đường thường gắn liền với thuật giả kim, họ thường luyện đan dược trường sinh bất tử hoặc tìm cách chế tạo vàng từ hỗn hợp pha chế nhiều nguyên tố khác nhau. Một số hoàng đế nhà Đường hy vọng tìm kiếm sự trường sinh bất lão nên trọng dụng đạo sĩ. Tuy nhiên, do đan dược chứa thành phần có độc nên các hoàng đế như Thái Tông và Tuyên Tông đều thiệt mạng sau khi uống vào. Tuy không bao giờ tìm ra phương thức trường sinh bất tử cũng như cách chế tạo vàng, song các đạo sĩ đã góp phần tìm ra các hợp kim kim loại, sản phẩm sứ và thuốc nhuộm mới. Học giả Joseph Needham cho rằng thuật luyện đan trong Đạo giáo là một dạng “khoa học tiềm thức” chứ không hẳn là ngụy khoa học.

Tranh vẽ các thầy tu Mani giáo. Niên đại thế kỷ 8 hoặc 9, Cao Xương, Trung Quốc.
Bên cạnh Phật giáo, 1 số ít tôn giáo được truyền bá vào Trung Quốc từ bên ngoài gồm có Hồi giáo, Cảnh giáo, Hỏa giáo và Mani giáo. Sơ kỳ nhà Đường, chính quyền sở tại triển khai chủ trương khoan dung so với những tôn giáo ngoại nhập, được cho phép người dân tự do thực hành thực tế tín ngưỡng của mình. Theo quan điểm truyền thống cuội nguồn, Hồi giáo mở màn gia nhập vào Trung Quốc khi Khalip Othman ( trị. 644 – 656 ) cử một sứ bộ yết kiến Đường Cao Tông xin phép truyền bá tín ngưỡng của mình và xây dựng thánh đường tiên phong là Chùa Hoài Thánh ở Quảng Châu Trung Quốc. Cảnh giáo, tức Giáo hội Phương Đông Assyria, gia nhập vào Trung Quốc dưới triều Đường Thái Tông, được triều đình công nhận. Năm 781, những giáo dân đã dựng một tấm bia nhằm mục đích tôn vinh những thành tựu mà hội đồng Cảnh giáo đạt được trong gần 150 năm sống sót ở Trung Quốc. Một tu viện Kitô giáo được kiến thiết xây dựng ở Thiểm Tây tại khu vực mà nay là một ngôi chùa Phật giáo. Bảo tháp của chùa – Tháp Đại Tần [ l ] – đến nay vẫn còn tiềm ẩn những phù điêu Kitô giáo. Mặc dù gần như tuyệt tích sau khi nhà Đường diệt vong, tuy nhiên Cảnh giáo một lần nữa tận mắt chứng kiến sự hồi sinh sau những cuộc chinh phạt của người Mông Cổ trong thế kỷ 13 .Tuy từng là hạt nhân truyền bá Phật giáo từ Ấn Độ vào Trung Quốc trong quy trình tiến độ thế kỷ 2 đến thế kỷ 4, nhưng phần nhiều người Sogdia ( Túc Đặc ) thời Đường đã cải sang Hỏa giáo do họ có mối quan hệ ngặt nghèo với Đế quốc Sasan Ba Tư. Các thương nhân Túc Đặc và mái ấm gia đình sinh sống tại những đô thị lớn như Trường An, Lạc Dương hoặc Tương Dương thường có tập tục xây đền thờ Lửa mỗi khi hội đồng của họ tăng trưởng vượt ngưỡng 100 hộ. Người Túc Đặc cũng đóng vai trò quan trọng trong việc truyền bá Mani giáo tới Trung Quốc và Hãn quốc Hồi Cốt. Dưới sự bảo lãnh của người Hồi Cốt, tôn giáo này nhanh gọn tìm được chỗ đứng tại Trung Quốc. Tuy nhiên, vào năm 843, do ảnh hưởng tác động từ cuộc thanh trừng Phật giáo của Đường Vũ Tông cũng như mối quan hệ căng thẳng mệt mỏi với Hồi Cốt, chính quyền sở tại nhà Đường đã ra lệnh tịch thu gia tài của mọi tu viện Mani giáo trên toàn chủ quyền lãnh thổ. Cùng với lệnh cấm đạo ngoại nhập hai năm sau đó, Mani giáo suy yếu trầm trọng, dần chuyển thành tôn giáo bí hiểm trong dân gian và vĩnh viễn không hề tìm lại ánh hào quang trong quá khứ .

Thư giãn và vui chơi[sửa|sửa mã nguồn]

Không giống với những thời kỳ trước đó, người thời Đường — đặc biệt quan trọng là những tầng lớp thượng lưu — nổi tiếng vì dành nhiều thời hạn cho những hoạt động giải trí đi dạo, vui chơi. Các mô hình thể thao và hoạt động giải trí ngoài trời được ưa thích thời Đường bao gồm bắn cung, đi săn, mã cầu, khúc cầu, chọi gà và thậm chí còn là cả kéo co. Tất cả quan viên đều được hưởng chính sách nghỉ phép trong thời hạn tại chức. Quan chức được cấp 30 ngày phép ba năm một lần để về quê thăm cha mẹ nếu họ sống xa hơn 1.000 dặm, 15 ngày nếu cha mẹ sống xa hơn 167 dặm ( không gồm có thời hạn đi lại ). Họ cũng được cấp 9 ngày phép nếu con cháu kết hôn, và từ 1 tới 5 ngày phép để dự lễ cưới của họ hàng thân thích ( không gồm có thời hạn đi lại ). Ngoài ra, họ cũng được cấp tổng số 3 ngày phép để tham gia lễ trưởng thành của con cháu hoặc 1 ngày nếu là lễ của người trong họ .Vào thời nhà Đường, những ngày Tết truyền thống cuội nguồn như Xuân tiết ( Tết Nguyên Đán ), Tết Nguyên tiêu, Tết Hàn thực, Tết Đoan ngọ và một số ít tết khác đều là những đợt nghỉ lễ chính thức. Trong những dịp lễ, thành Trường An tiếp tục diễn ra tiệc tùng sôi sục, đặc biệt quan trọng trong những dịp Tết Nguyên tiêu khi chính quyền sở tại dỡ bỏ lệnh giới nghiêm vào đêm hôm trong vòng ba ngày liên tục. Giữa những năm 628 và 758, những nhà vua nhà Đường đã đích thân hạ chiếu tổ chức triển khai 69 tiệc tùng lớn trên khắp cả nước. Các liên hoan này thường được tổ chức triển khai nhân ngày tướng lĩnh thắng trận quay trở lại, mùa màng bội thu sau một đợt hạn hán hoặc đói kém lê dài, mỗi khi nhà vua đại xá thiên hạ, hoặc trong những dịp tấn phong Đông cung Hoàng thái tử. Triều đình cũng thường tổ chức triển khai những bữa tiệc xa hoa quy mô lớn trong những dịp đặc biệt quan trọng, ví dụ như ngự yến ban cho 1.100 bô lão thành Trường An vào năm 664, bữa tiệc thiết đãi 3.500 tướng sĩ Thần Sách quân vào năm 768, hay bữa tiệc dành cho 1.200 cung nữ và hoàng thân quốc thích vào năm 826. Văn hóa uống rượu và những loại thức uống có cồn khác đã trở thành thứ không hề thiếu trong đời sống con người Trung Quốc. Tương truyền, vào đầu thế kỷ thứ 8, một vị quan đã xây một “ tửu động ” có nền lát bằng 5 vạn viên gạch. Trên mỗi viên gạch, ông đều cho đặt một bát rượu, tổng số 5 vạn bát, để cùng những bạn hữu thưởng rượu, đối ẩm .

Địa vị của phụ nữ[sửa|sửa mã nguồn]

Các khái niệm về quyền lợi và nghĩa vụ và vị thế xã hội của phụ nữ thời Đường nhìn chung tương đối cởi mở so với mặt phẳng chung quốc tế đương thời. Tuy nhiên, điều này chỉ thực sự đúng với phụ nữ thành thị thuộc những tầng lớp quyền quý và cao sang, vì phụ nữ và đàn ông vùng nông thôn thường phải thay nhau đảm nhiệm những việc làm khác nhau. Thường thì người vợ và con gái trong mái ấm gia đình sẽ đảm đương những việc làm mái ấm gia đình như dệt vải và nuôi tằm, trong khi người đàn ông thì thường đảm nhiệm việc làm đồng áng .Nhiều phụ nữ nữ thời Đường hoàn toàn có thể đạt được vị thế tôn giáo tôn quý bằng cách xuất gia làm đạo sĩ. Các tú bà đứng đầu những kỹ viện lớn ở những thành phố phía Bắc thành Trường An là những người phụ nữ giàu sang và quyền lực tối cao. Vào thời nhà Đường, nghề kỹ nữ rất được kính trọng. Kỹ nữ thông thuộc quy tắc trên bàn rượu, được đào tạo và giảng dạy chuyên nghiệp và bài bản về kiến thức và kỹ năng tiếp xúc và ứng xử trên bàn ăn. Tuy nhiên, ngoài vai trò là người Giao hàng những bữa yến tiệc, nhiều người trong số họ cũng được biết đến với vai trò ca nữ và thi sĩ tài ba. Một số kỹ nữ nổi danh và có tác động ảnh hưởng lớn thời Đường bao gồm Tiết Đào, Lý Quý Lan và Ngư Huyền Cơ .Tuy nổi tiếng với cách ứng xử nhã nhặn, tuy nhiên người kỹ nữ thường nắm thế dữ thế chủ động trong những cuộc trò chuyện với nam nhân thuộc những tầng lớp thượng lưu. Họ sẵn sàng chuẩn bị chỉ trích công khai minh bạch bất kể vị khách nào nói quá nhiều, những người thích bộc lộ hoặc khoe khoang bản thân thái quá, hay những kẻ ứng xử thô lỗ làm hỏng bữa ăn của những vị khách khác ( trong một trường hợp, một kỹ nữ thậm chí còn còn tự tay đánh gục một kẻ say rượu lăng mạ mình ). Khi ca xướng tiếp đãi khách, nhiều kỹ nữ không chỉ tự sáng tác lời bài hát mà còn thường hát những câu thơ của những thi nhân nổi danh, góp thêm phần truyền bá một mô hình thơ phổ nhạc mới .Thời nhà Đường, vẻ đẹp tiêu chuẩn của người phụ nữ là mập mạp, tròn trịa. Đàn ông yêu thích phụ nữ quyết đoán, năng động. Bộ môn thể thao mã cầu gia nhập từ Ba Tư trở thành một trào lưu cực kỳ thông dụng trong giới thượng lưu Trung Quốc cũng thường có phụ nữ tham gia ( hoàn toàn có thể nhận thấy trải qua những bức tượng đất sét thời kỳ này ). Búi tóc của phụ nữ thường phức tạp, với nhiều mẫu mã khác nhau, trong đó nổi tiếng nhất là “ vọng tiên kế ” ( 望仙髻 ), “ phi thiên kế ” ( 飛天髻 ). Phụ nữ quyền quý và cao sang thường trang trí những món đồ trang sức đẹp lộng lẫy trên búi tóc, đeo vòng cổ ngọc trai, trang điểm bằng phấn phủ và nước hoa. Năm 671, triều đình có sắc lệnh buộc phụ nữ phải đội mũ có mạng che mặt nhằm mục đích tăng phần sang trọng và quý phái, tuy nhiên không có tác dụng, vì một số ít phụ nữ khởi đầu mặc đồ phái mạnh, đội mũ đường cân, [ m ] hoặc thậm chí còn là không đội gì .

Video
ZJUMAA | Tea ceremony in the Tang Dynasty — Phỏng dựng nghi thức uống trà thời Đường của Bảo tàng Nghệ thuật và Khảo cổ học Đại học Chiết Giang

Ngay từ thời Nam–Bắc triều (hay thậm chí là sớm hơn), uống trà (Camellia sinensis) đã trở thành một thói quen phổ biến ở miền Nam Trung Quốc. Bên cạnh việc là một loại thức uống được ưa chuộng, trà còn được các danh y thời Đường xem là “thuốc của trăm bệnh”. Theo thời gian, trà trở thành một từ đồng nghĩa với mọi sự tinh tế trong nhân gian. Thi sĩ Lư Đồng (790–835) yêu trà đến nỗi phần lớn thơ của ông đều có chủ đề về trà. Học giả Lục Vũ (733–804), nổi tiếng với những nghiên cứu về trà đạo, đã biên soạn nên một bộ sách lý luận Trà học có tên là Trà kinh. Tuy giấy gói đã bắt đầu được sử dụng tại Trung Quốc từ thế kỷ 2 TCN, song vào thời nhà Đường, người ta đã biết cách để sử dụng giấy gói làm những chiếc túi hình vuông để đựng và bảo quản hương vị của lá trà. Cũng trong thời kỳ này, người ta đã bắt đầu tìm ra nhiều công dụng khác của giấy. Dựa trên ghi chép của Nhan Chi Thôi (531–591), giấy vệ sinh lần đầu tiên được đưa vào sử dụng vào năm 589 dưới thời nhà Tùy. Việc sử dụng giấy vệ sinh thời nhà Đường cũng được xác nhận bởi một du khách Ả Rập vào năm 851, người cho rằng người Trung Quốc thiếu sạch sẽ vì họ dùng giấy để chùi thay vì rửa sạch bằng nước.

Bình đựng rượu làm bằng gốm tam thải, niên đại thế kỷ 8.
Thời cổ đại, người Trung Quốc xem ngũ cốc, gồm có ma ( gai dầu ), thử ( kê ), tắc ( cao lương ), mạch ( gồm đại mạch và lúa mì ), thục ( đậu ) là năm loại lương thực cơ bản nhất. Học giả Tống Ứng Tinh ( 1587 – 1666 ) thời Minh mạt Thanh sơ chú ý quan tâm rằng vào thời gian Thần Nông dạy bách tính làm nông, lúa gạo không được xem là một trong năm loại ngũ cốc. Lý do là vì những vùng đất có khí hậu khí ẩm thích hợp để trồng lúa ở miền Nam Trung Quốc lúc bấy giờ chưa được người Hoa Hạ định cư hoặc canh tác trọn vẹn. Cũng theo Tống Ứng Tinh thì vào thời nhà Minh, bảy phần mười lương thực của dân thường là gạo. Trong khi đó thì vào thời nhà Đường, lúa gạo không chỉ là loại thực phẩm quan trọng nhất ở miền Nam Trung Quốc, mà cũng dần trở nên thông dụng ở miền Bắc .

Mặc dù lúa gạo dần trở nên phổ biến, song loại lương thực chính thời Đường vẫn là lúa mì (trước đó là kê). Vì vậy, các loại bánh làm từ mạch dần trở thành một trong những mặt hàng chủ lực thời kỳ này. Bốn loại bánh chính bao gồm bánh hấp, bánh canh, bánh rán và bánh Hồ. Bánh hấp thường được tiêu thụ bởi cả thường dân lẫn quý tộc. Tương tự loại bánh mì kẹp Tây An ngày nay, bánh hấp thời Đường thường được nhồi với thịt và rau. Các hàng quán thường bày bán món bánh hấp giá rẻ dọc trên đường phố Trường An. Bánh canh là món ăn chính ở phương Bắc thời Nam–Bắc triều, song chúng vẫn tiếp tục được ưa chuộng thời nhà Đường. Bánh canh bao gồm nhiều món ăn tương tự như hoành thánh, mì và nhiều loại thực phẩm làm từ bột nhão khác. Trong khi giới quý tộc ưa chuộng hoành thánh thì thường dân lại thường ăn mì sợi vì chúng dễ chế biến hơn. Bánh rán chỉ bắt đầu phổ biến tại Trung Quốc vào thời nhà Đường và chúng thường được bày bán bên cạnh bánh bao tại các quán ăn ở các thành phố lớn như Trường An. Bánh Hồ là loại bánh cực kỳ phổ biến thời kỳ này, được cho là có xuất xứ từ Tây Vực và đã du nhập vào Trung Quốc dưới thời nhà Hán. Trong chữ Hán, “hồ” (胡) được dùng để chỉ những thứ đến từ đất người Hồ nói riêng hoặc từ bên ngoài Trung Quốc nói chung. Bánh Hồ được nướng trong lò, phủ vừng và được phục vụ tại các quán rượu, nhà trọ và các quầy hàng. Trong tác phẩm Nhập Đường cầu pháp tuần lễ hành kí của mình, cao tăng người Nhật Ennin (794–864) nhận xét rằng bánh Hồ là loại bánh được mọi tầng lớp nhân dân Trung Quốc ưa chuộng.

Khay mứt hình bông hoa làm bằng bạc, niên đại thế kỷ 8.
Thời nhà Đường, những loại thực phẩm và nguyên vật liệu nấu ăn phổ cập ngoài những thứ đã được liệt kê bên trên gồm có đại mạch, tỏi, muối, củ cải, đậu nành, lê, mơ, đào, táo tây, táo tàu, lựu, đại hoàng, hạt phỉ, hạt thông, hạt dẻ, quả óc chó, khoai mỡ, khoai môn, v.v. Các loại thịt được tiêu thụ chính gồm có thịt lợn, thịt gà, thịt cừu ( đặc biệt quan trọng được ưu thích ở Hoa Bắc ), rái cá biển, gấu ( khó săn bắt, nhưng có những công thức chế biến gấu hấp, luộc và ướp ) và thậm chí còn là cả lạc đà hai bướu. Ở vùng duyên hải miền Nam, món ăn hải sản là loại thức ăn phổ cập nhất. Người Trung Quốc thích ăn sứa nấu với quế, tiêu Tứ Xuyên, thảo quả và gừng, cũng như hàu ướp rượu, mực ướp giấm xào gừng, sam biển, ghẹ, tôm và cá nóc — loại cá mà người Trung Quốc gọi là “ lợn sữa sông ” ( 河豚 ). Tuy nhiên, 1 số ít loại thực phẩm cũng bị số lượng giới hạn bởi triều đình khuyến khích dân cư không ăn thịt bò. Lý do là vì bò, đặc biệt quan trọng là bò đực, có vai trò cực kỳ quan trọng trong nông nghiệp. Trong những năm từ 831 đến 833, Đường Văn Tông ( trị. 827 – 840 ) thậm chí còn còn áp đặt lệnh cấm giết mổ gia súc vì bản thân ông là một người sùng đạo Phật .Thông qua hoạt động giải trí kinh doanh đường thủy và đường đi bộ, người Trung Quốc hoàn toàn có thể mua đào từ Samarkand, chà là, hồ trăn và sung từ Đại Iran, hạt thông và rễ nhân sâm từ Triều Tiên và xoài từ Khu vực Đông Nam Á. Dưới triều Hoàng đế Harshavardhana ( k. 606 – k. 647 ), những sứ thần Ấn Độ đã đưa hai chuyên viên sản xuất đường ăn đến Trường An và thành công xuất sắc truyền dạy người Trung Quốc cách trồng mía. Các mẫu sản phẩm làm từ bông cũng được nhập khẩu nguyên chiếc từ vùng Bengal của Ấn Độ, dù vào thời kỳ này, người Trung Quốc đã khởi đầu biết cách trồng và chế biến bông. Sang đến thời nhà Nguyên, bông trở thành loại vải dệt số 1 tại Trung Quốc .Bảo quản thực phẩm là những kỹ thuật rất quan trọng, được thực hành thực tế trên khắp Trung Quốc. Người dân thường sử dụng những chiêu thức dữ gìn và bảo vệ đơn thuần như đào rãnh sâu, ướp muối. Ngược lại, đồ ngự thiện của vua hoàn toàn có thể được dữ gìn và bảo vệ trong những hầm băng lớn nằm rải rác bên dưới những khu vườn trong và ngoài thành Trường An. Người quyền quý và cao sang và thượng lưu cũng có những hầm băng nhỏ dùng riêng. Mỗi năm, nhà vua cho nhân công chạm khắc 1.000 khối băng từ những con suối ngừng hoạt động trên núi, mỗi khối có size 0,91 m x 0,91 m x 1,1 m. Các món ăn ngon ướp đông như dưa ướp lạnh là những món tráng miệng được yêu thích trong những ngày hè nóng giãy .
Thông qua Con đường Tơ lụa và thương mại hàng hải, người nhà Đường có thời cơ tiếp cận những mẫu sản phẩm hiếm cũng như tiếp thu nhiều công nghệ tiên tiến, tập quán mới lạ từ quốc tế. Nhiều phong thái thời trang, những loại gốm sứ mới và kỹ thuật đúc bạc nâng cấp cải tiến từ châu Âu, Trung Đông, Trung và Nam Á gia nhập vào Trung Quốc. Cũng trong thời kỳ này, người Trung Quốc mở màn làm quen với tập tục sử dụng ghế làm chỗ ngồi, thay vì dùng mỗi chiếu như trước. Nhiều giai điệu, vũ điệu và nhạc cụ quốc tế cũng dần trở nên phổ cập ở Trung Quốc. Các loại nhạc cụ gia nhập vào Trung Quốc thời Đường gồm có kèn ô-boa, sáo và một số ít loại trống sơn mài nhỏ từ Tây Vực cũng như một số ít nhạc cụ khác đến từ Thiên Trúc như chũm chọe .

Thời kỳ nhà Đường chứng kiến sự tương tác chưa từng có với Thiên Trúc—một trung tâm kiến thức Phật giáo đương thời. Sau chuyến đi dài 17 năm tới Tây Trúc thỉnh kinh, hòa thượng Huyền Trang (mất 664) đã mang về những bản kinh tiếng Phạn có giá trị để biên dịch sang chữ Hán. Quan hệ gần gũi với Đột Quyết cũng góp phần thúc đẩy sự giao thoa giữa hai nền văn hóa. Nhiều giai điệu dân ca Đột Quyết truyền cảm hứng sáng tác thơ cho nhiều thi sĩ Trung Quốc, ngoài ra còn xuất hiện cuốn từ điển Trung–Đột Quyết dành cho những học giả, nho sinh có hứng thú. Tại nội địa Trung Quốc, thương mại được thúc đẩy mạnh mẽ nhờ Đại Vận Hà. Việc triều đình tái cơ cấu hệ thống kênh rạch cũng giúp giảm thiểu chi phí vận chuyển ngũ cốc và nhiều loại mặt hàng khác. Triều đình cũng duy trì hệ thống dịch trạm dài 32.100 km để chuyển công văn từ trung ương xuống địa phương và ngược lại.

Một xu Khai Nguyên Thông bảo đúc dưới thời Đường Cao Tổ

Năm 621, Đường Cao Tổ cho đúc loại tiền xu Khai Nguyên thông bảo (開元通寶) và phát hành ra toàn quốc, chính thức chấm dứt hơn 7 thế kỷ Trung Quốc sử dụng loại tiền ngũ thù, với nhiều biến thể và chất lượng kém dần qua thời gian. Việc đúc và lưu hành loại tiền tệ mới vô cùng quan trọng đối với kế hoạch ổn định và phát triển kinh tế của Nhà Đường. “Khai Nguyên” không phải là niên hiệu của Đường Cao Tổ mà ám chỉ sự khởi đầu của một thời đại mới. Tuy nhiên, sau thời nhà Đường, các loại tiền bắt đầu sử dụng niên hiệu của hoàng đế đương nhiệm kèm theo cụm từ “thông bảo”. Các loại tiền trước thời Đường đều dùng chỉ số cân nặng để gọi tên như bán lạng (nặng nửa lạng) thời nhà Tần hay tam thù (nặng 3 thù), ngũ thù (nặng 5 thù) thời nhà Hán. Tiếp tục lưu hành trong hầu hết các đời hoàng đế nhà Đường, Khai Nguyên thông bảo có sức ảnh hưởng mạnh mẽ lên quá trình đúc và lưu hành tiền tại Trung Quốc cũng như tại các quốc gia khác thuộc Vùng văn hóa Đông Á.

Những năm đầu nhà Đường, chính quyền thi hành chế độ Tô dung điệu (租庸調) – một loại thuế khóa lấy chế độ Quân điền làm cơ sở. Tô là thuế ruộng, mỗi suất đinh mỗi năm nộp 2 thạch kê hoặc 3 thạch thóc.[f] Dung là thuế đinh, mỗi suất đinh mỗi năm phải làm lao dịch không công 20 ngày, năm nhuận 22 ngày. Nếu không muốn lao dịch có thể nộp lụa để thay, một ngày lao dịch tương đương 3 thước lụa. Điệu là thuế hộ, thuế suất căn cứ vào số lượng sản phẩm thủ công của địa phương. Tại các khu vực sản xuất lụa, thuế suất mà mỗi suất đinh phải nộp hàng năm là 2 trượng lụa và 3 lạng bông, tại những vùng không sản xuất lụa là 2,5 trượng vải gai, 3 cân sợi gai.[f]

Sau loạn An Sử, chế độ Quân điền sụp đổ kéo theo sự phá sản của Tô dung điệu. Năm 780, một chế độ thuế khóa mới có tên là Lưỡng thuế pháp (兩稅法) được đưa vào áp dụng. Theo đó, triều đình lấy tổng chi phí chi tiêu của nhà nước làm để xác định mức thuế, lại chỉ căn cứ theo số ruộng đất và tài sản thực có để thu thuế tài sản và thuế ruộng đất. Thuế thu một năm hai lần, đợt thứ nhất không được phép quá tháng 6, đợt thứ hai không được phép quá tháng 11. Lưỡng thuế pháp chuyển từ thu thuế đinh sang thu thuế tài sản, giúp giảm bớt gánh nặng do tiền thuế, song nó cũng gây ảnh hưởng đến quyền lợi của tầng lớp thương nhân và địa chủ, vì vậy không được các nhóm này ủng hộ.

Chính quyền TW và địa phương lưu giữ số lượng lớn sổ sách địa chính để tiện cho việc thu thuế, tuy nhiên nhiều người biết chữ hoặc những tầng lớp hào phú thường tự làm sổ sách và khế ước riêng. Những tài liệu này thường có chữ ký của chủ sở hữu, người làm chứng và người ghi chép nhằm mục đích chứng tỏ ( khi cần ) quyền sở hữu hợp pháp so với gia tài ruộng đất. Nguyên mẫu của loại tài liệu này đã sống sót từ thời nhà Hán và loại văn khế ước này càng trở nên phổ cập ở những triều đại sau, dần trở thành một phần của văn hóa truyền thống văn học Trung Quốc .

Con đường tơ lụa[sửa|sửa mã nguồn]

Tượng một thương nhân người Túc Đặc ngồi trên lạc đà bằng gốm tam thải. Lạc đà được dùng để vận tải hàng hóa và có thể chịu đựng thời tiết khắc nghiệt của sa mạc.
Vốn hình thành lần đầu dưới triều Hán Vũ Đế ( trị. 141 – 87 TCN ), Con đường tơ lụa liên kết Trung Quốc với châu Âu và quốc tế phương Tây bị gián đoạn trong nhiều thế kỷ do ảnh hưởng tác động từ những cuộc cuộc chiến tranh tại Cafe Trung Nguyên. Tuy nhiên, sau khi tướng Hầu Quân Tập ( mất 643 ) chinh phạt Tây Vực, Con đường tơ lụa lại một lần nữa được khai thông và liên tục duy trì trong gần bốn thập kỷ, trước khi bị đóng trong thời điểm tạm thời sau khi người Thổ Phồn giành quyền trấn áp khu vực. Năm 699, dưới triều Võ Tắc Thiên, tuyến đường thương mại trên bộ liên kết trực tiếp Trung Quốc với phương Tây một lần nữa được Phục hồi sau khi người Trung Quốc tái lập quyền trấn áp chủ quyền lãnh thổ An Tây tứ trấn cũ ( Cao Xương, Quy Từ, Vu Điền và Sơ Lặc ) .Năm 722, nhà Đường chiếm được tuyến đường huyết mạch xuyên qua thung lũng Gilgit ( Baltistan, Pakistan thời nay ) từ Thổ Phồn, tuy nhiên đã để mất nó vào tay người Thổ Phồn vào năm 737, trước khi tướng Cao Tiên Chi giành lại quyền trấn áp khu vực này một lần nữa. Tuy nhiên, sau khi Loạn An Sử bùng nổ, nhà Đường buộc phải rút quân khỏi Tây Vực, tạo điều kiện kèm theo cho Thổ Phồn chiếm đóng hàng loạt chủ quyền lãnh thổ cũ của An Tây đô hộ phủ, qua đó cắt đứt mối liên hệ trực tiếp giữa phương Tây với Trung Quốc trải qua Con đường tơ lụa. Năm 848, sau khi thế lực Thổ Phồn suy vi vì nội loạn, những người Hán sinh sống tại Hà Tây nổi dậy giành quyền trấn áp khu vực và quy phục triều đình nhà Đường vào năm 851. Những vùng đất này chiếm hữu những đồng cỏ và những khu vực chăn thả quan trọng trong việc nuôi ngựa mà nhà Đường rất cần .Mặc dù từng có nhiều hành khách từ châu Âu xa xôi đến Trung Quốc sinh sống và kinh doanh, nhiều người trong số họ, hầu hết là hòa thượng hoặc những nhà truyền giáo, đề cập đến luật nhập cư khắt khe của nhà Đường. Theo ghi chép của Huyền Trang và những hòa thượng từng đi tới Thiên Trúc trải qua Con đường tơ lụa, chính quyền sở tại nhà Đường thiết lập rất nhiều trạm trấn áp dọc theo Con đường tơ lụa để kiểm tra giấy phép đi lại và hoạt động giải trí xuất nhập cảnh tới Trung Quốc. Nạn cướp bóc cũng là một yếu tố nan giải dọc những trạm trấn áp và đô thị ốc đảo. Theo lời kể của Huyền Trang thì trên đường đi tới Thiên Trúc, đoàn lữ hành của ông từng không ít lần chạm trán những nhóm cường đạo .

Thương mại hàng hải[sửa|sửa mã nguồn]

Hợp đồng mua bán một nô lệ 15 tuổi với giá 6 tấm lụa mịn và 5 quan tiền. Khai quật tại nghĩa trang Astana ở Turfan, Tân Cương
Các sứ thần Trung Quốc từng đến những vương quốc Ấn Độ trải qua đường thủy từ rất sớm, có lẽ rằng là thế kỷ thứ 2 TCN. Tuy nhiên phải sang thời Đường, Trung Quốc mới thiết lập được sự hiện hữu hàng hải can đảm và mạnh mẽ tại Vịnh Ba Tư và Biển Đỏ — trên tuyến đường biển tới Ba Tư, Lưỡng Hà ( đi thuyền ngược sông Euphrates ), Ả Rập, Ai Cập ở Trung Đông và Aksum ( Ethiopia ) và Somalia ở Sừng châu Phi .

Vào thời Đường, hàng nghìn thương nhân đến từ nhiều quốc gia khác nhau đến Trung Quốc làm ăn và sinh sống, bao gồm người Ba Tư, Ả Rập, Ấn Độ, Mã Lai, Bengal, Sinhala, Khmer, Chăm, Do Thái, tín đồ Cảnh giáo ở Cận Đông cũng như nhiều nước khác. Năm 748, hòa thượng Giám Chân mô tả thành Quảng Châu là một trung tâm buôn bán sầm uất, là nơi có nhiều tàu thuyền lớn ngoại quốc cập bến. Trong cuốn Việt tuyệt thư, Giám Chân viết rằng “nhiều tàu lớn từ Borneo, Ba Tư, Ha Lăng (Indonesia/Java) […] mang theo gia vị, ngọc trai, ngọc bích chất thành đống cao như núi.”

Mối quan hệ với người Ả Rập thời Đường thường khá stress, đỉnh điểm là vào ngày 30 tháng 10 năm 758, khi triều đình nhà Đường phải đương đầu với Loạn An Sử, cướp biển Ả Rập và Ba Tư thực thi phóng hỏa và cướp phá thành Quảng Châu Trung Quốc. Chính quyền phản ứng bằng cách đóng cửa cảng Quảng Châu Trung Quốc trong khoảng chừng 5 thập kỷ. Vì vậy, thuyền bè quốc tế muốn kinh doanh ở Trung Quốc đều phải cập cảng Giao Châu ( Thành Phố Hà Nội ngày này ). Sau khi Quảng Châu Trung Quốc tái Open, hải cảng này liên tục tăng trưởng can đảm và mạnh mẽ. Năm 851, sau khi có dịp chiêm ngưỡng và thưởng thức tận mắt những quy trình sản xuất gốm ở Quảng Châu Trung Quốc, thương gia Ả Rập Sulaiman al-Tajir đã bày tỏ sự ngưỡng mộ chất lượng tinh xảo của đồ gốm Trung Quốc. Trong cuốn sách của mình, ông cũng ghi chép về những địa điểm, kho thóc, chính quyền sở tại địa phương Quảng Châu Trung Quốc, bên cạnh việc sử dụng đồ gốm, gạo, rượu và trà. Sự hiện hữu của người Ả Rập tại Quảng Châu Trung Quốc chấm hết khi phiến quân Hoàng Sào tràn vào thành và triển khai đồ sát hàng vạn người bất kể sắc tộc .Tàu thuyền từ những vương quốc Đông Á lân cận như Tân La, Bách Tế và Nhật Bản đều tham gia vào hoạt động giải trí mậu dịch trên biển Hoàng Hải do Tân La chi phối. Sau khi cuộc chiến tranh giữa Tân La và Nhật Bản bùng nổ vào cuối thế kỷ 7, hầu hết thương nhân Nhật Bản đều chọn đi thuyền từ Nagasaki đến những cảng ở cửa sông Hoài Hà và Trường Giang, hay thậm chí còn là cửa sông Tiền Đường ở xa về phía Nam, để tránh phải chạm trán tàu bè Tân La. Năm 838, để quay trở lại Nhật Bản, sứ bộ nước này đã mua 9 con tàu và chiêu mộ 60 thủy thủ Tân La từ những thành phố Triều Tiên ở những đô thị nằm dọc Hoài Hà. Theo ghi chép thì những thương thuyền Trung Quốc thời Đường cũng đã khởi hành đến Nhật Bản từ những cảng khác nhau nằm dọc bờ biển những tỉnh Chiết Giang và Phúc Kiến ngày này .
Một bát gốm Trung Quốc thời Đường xuất khẩu tới Trung Đông, mặt trên khắc hàng chữ thư pháp tiếng Ả Rập, khai quật từ xác tàu Belitung
Thời nhà Đường, người Trung Quốc triển khai sản xuất số lượng lớn những loại sản phẩm thủ công nghiệp để xuất khẩu ra quốc tế. Điều này được chứng tỏ qua việc phát hiện xác tàu đắm Belitung, một con tàu của người Ả Rập bị chìm ở eo biển Gaspar gần Belitung, Indonesia. Trong quy trình trục vớt xác tàu đắm, người ta phát hiện trên 60.000 hiện vật làm bằng gốm sứ, vàng, bạc, có niên đại thời Đường ( gồm có một bát có ghi dòng chữ : “ ngày 16 tháng 7 năm Bảo Lịch thứ 2 ”, tức năm 826, gần như trùng với tác dụng xác lập niên đại gỗ hồi trên thân tàu bằng cacbon phóng xạ ) .Kể từ năm 785, thương nhân Trung Quốc mở màn ghé thăm cảng Sufala trên bờ biển Đông Phi một cách tiếp tục, mục tiêu là để thoát khỏi sự nhờ vào vào vai trò trung gian của người Ả Rập. Nhiều thư tịch Trung Quốc đương đại diễn đạt chi tiết cụ thể về thương mại ở châu Phi. Nhà địa lý học Cổ Đam ( 730 – 805 ) có nhắc tới hai tuyến đường thương mại hàng hải quan trọng nhất thời kỳ này, gồm một tuyến từ bờ biển Bột Hải đến Triều Tiên và một tuyến khác từ Quảng Châu Trung Quốc qua Malacca đến quần đảo Nicobar, Sri Lanka, Ấn Độ, Ả Rập, Lưỡng Hà và Ba Tư. Năm 863, Đoàn Thành Thức ( mất 863 ) miêu tả chi tiết cụ thể về hoạt động giải trí kinh doanh nô lệ, ngà voi quý hiếm và long diên hương tại một vương quốc có tên là “ Bobali ”, mà những học giả tân tiến cho là Berbera ở Somalia. Tại Fustat ( Cairo cũ ), Ai Cập, sự nổi tiếng của gốm sứ Trung Quốc dẫn đến nhu yếu rất lớn so với sản phẩm & hàng hóa Trung Quốc, khiến nhiều thương nhân Trung Quốc tới đây kinh doanh ( sự hiện hữu của người Trung Quốc trong khu vực liên tục diễn ra trong những thời kỳ sau đó, ví dụ như dưới thời nhà Fatima ) .Một thương nhân Ả Rập tên là Shulama cũng bày tỏ sự ngưỡng mộ so với thuyền khơi đi biển của người Trung Quốc. Ông cũng quan tâm rằng những con tàu Trung Quốc cập bến Lưỡng Hà thường rất lớn, có sức chứa lên đến 600 – 700 người, lại có độ mớn nước quá lớn nên chúng không hề tiến sâu vào sông Euphrates. Điều này buộc người Trung Quốc phải chở khách và sản phẩm & hàng hóa bằng những chiếc thuyền nhỏ hơn .

Chính quyền nhà Đường cố gắng thực hiện điều tra dân số một cách chính xác, mục đích là để có thể tiến hành thu sưu thuế và thực hiện chế độ quân dịch một cách hiệu quả. Vào thời sơ kỳ, do thuế suất điệu và tô là tương đối thấp, nên các hộ gia đình chủ động khai báo đầy đủ, cung cấp cho chính quyền thông tin nhân khẩu chính xác. Trong cuộc điều tra dân số vào năm 609 dưới thời nhà Tùy, chính quyền thống kê được 9 triệu hộ và khoảng 50 triệu dân. Tuy nhiên, con số này không tăng lên đáng kể trong cuộc điều tra dân số năm 755, khi toàn quốc ghi nhận 9.619.254 hộ và 52.880.488 dân. Theo Denis C. Twitchett, quan chức đương thời ước tính rằng chỉ 70% dân số thực hiện khai báo nhân khẩu. Patricia Ebrey cho rằng, bất chấp sự thiếu sót trong điều tra, dân số Trung Quốc không có sự tăng trưởng đáng kể từ thời Tây Hán, vốn ghi nhận 58 triệu người dưới thời Hán Bình Đế (trị. 1 TCN – 5). Không đồng tình với tuyên bố này, Twitchett và S.A.M. Adshead lần lượt ước tính dân số nhà Đường vào năm 750 là vào khoảng 70 hoặc 75 triệu người. Sử gia người Nhật Kaisaburo Hino thậm chí còn tiến xa hơn khi đưa ra con số là 20 triệu hộ và 140 triệu dân, song ước tính này được cho là quá cao so với thực tế.

Theo cuộc tìm hiểu năm 754, toàn nước có tổng số 1.859 thành thị, 321 châu và 1.538 huyện. Tuy có nhiều đô thị lớn và điển hình nổi bật, tuy nhiên dân số vùng nông thôn vẫn chiếm từ 80 tới 90 % dân số cả nước. Thời kỳ nhà Đường cũng tận mắt chứng kiến làn sóng di cư can đảm và mạnh mẽ từ Hoa Bắc đến Hoa Nam. Vào cuối thời Tùy, dân số toàn miền Bắc Trung Quốc chiếm 75 % tổng dân số cả nước. Chỉ riêng dân số hai khu vực Hà Bắc và Hà Nam đã chiếm 50% cả nước, nhưng số lượng này đã giảm xuống còn khoảng chừng một phần ba vào năm 742 do ảnh hưởng tác động của những cuộc chiến thời Tùy mạt, cũng như dịch bệnh và thiên tai. Các vùng Hoài Nam, Giang Đông vốn chỉ chiếm khoảng chừng 8 % tổng dân số vào năm 609, nhưng đã tăng lên 25 % vào năm 742. Dân số khu vực Tứ Xuyên cũng tăng từ 4 % lên 10 %, vượt qua dân số của vùng đô thị ở Quan Trung. Nhìn chung, sự ngày càng tăng dân số ở phía Nam trong nửa đầu nhà Đường gần như trọn vẹn tập trung chuyên sâu ở vùng Đồng bằng Trường Giang. Tuy nhiên, sự bùng nổ của Loạn An Sử và Loạn Hoàng Sào càng tạo ra nhiều làn sóng di cư từ miền Bắc xuống miền Nam hơn trước. Bên cạnh hạ lưu Trường Giang, những khu vực nằm sâu trong trong nước và Lĩnh Nam cũng tận mắt chứng kiến sự ngày càng tăng dân số nhanh gọn khi được nhiều người chạy nạn từ phương Bắc lựa chọn làm nơi định cư .Dân số Trung Quốc chỉ thực sự tận mắt chứng kiến sự tăng trưởng đáng kể vào thời nhà Tống, khi tổng dân số tăng gấp đôi lên 100 triệu. Sự ngày càng tăng dân số can đảm và mạnh mẽ này là nhờ vào sự lan rộng ra hoạt động giải trí trồng lúa ở Hoa Trung và Hoa Nam, vận dụng canh tác giống lúa chiêm có nguồn gốc từ vùng nhiệt đới gió mùa, mà nhờ đó, nông dân hoàn toàn có thể thu hoạch trong hai thay vì chỉ một vụ mùa mỗi năm. Những dịch chuyển vào cuối và sau thời Đường đã đổi khác trọn vẹn map nhân khẩu học Trung Quốc : miền Nam trở nên đông dân hơn miền Bắc và dân số giữa những vùng ở miền Nam cũng được phân bổ một cách đều đặn hơn. Sau khi thành Trường An gần như bị hủy hoại trọn vẹn trong Loạn Hoàng Sào, khu vực Quan Trung không còn được bất kể triều đại nào khác lựa chọn làm nơi định đô nữa .

Khoa học và công nghệ tiên tiến[sửa|sửa mã nguồn]

Gương đồng vuông có họa tiết phượng hoàng sơn mài dát vàng và bạc, niên đại thế kỷ 8.
Thành tựu công nghệ tiên tiến của những triều đại trước đặt nền móng cho sự tăng trưởng công nghệ tiên tiến thời nhà Đường. Những văn minh trong nghành nghề dịch vụ máy đồng hồ đeo tay và máy bấm giờ như hệ bánh răng cơ khí của Trương Hành ( 78 – 139 ) và Mã Quân, đã truyền cảm hứng cho nhà toán học, kỹ sư cơ khí, nhà thiên văn học và nhà sư Nhất Hạnh ( 683 – 727 ) ý tưởng ra bộ thoát đồng hồ đeo tay tiên phong trên quốc tế vào năm 725. Bộ thoát đồng hồ đeo tay của Nhất Hạnh tích hợp với đồng hồ đeo tay nước và bánh xe nước, truyền động cho một hỗn thiên nghi mô phỏng quan sát thiên văn. Chiếc đồng hồ đeo tay do Nhất Hạnh ý tưởng có chính sách hẹn giờ tự động hóa, một tiếng chuông sau mỗi giờ và một tiếng trống sau mỗi mười lăm phút, về cơ bản, tương tự như như đồng hồ đeo tay tháp chuông. Năm 730, đồng hồ đeo tay thiên văn và hỗn thiên nghi thủy lực của Nhất Hạnh nổi tiếng khắp cả nước khi mọi Nho sinh tham gia kì khoa cử đều phải viết một bài luận về hai thiết bị này. Tuy nhiên, máy bấm giờ công cộng và cung đình phổ cập nhất vẫn là đồng hồ đeo tay nước được hai kỹ sư nhà Tùy là Cảnh Tuân ( mất 618 ) và Vũ Văn Khải ( 555 – 612 ) nâng cấp cải tiến phong cách thiết kế vào năm 610. Họ trang bị thêm một chiếc cân đòn giúp hiệu chỉnh định kỳ cột áp của bể bù nước, trấn áp vận tốc dòng chảy theo thời lượng ngày và đêm khác nhau .Thời nhà Đường, người Trung Quốc có rất nhiều ý tưởng cơ khí độc lạ. Một trong số đó là máy rót rượu cao 0,91 mét sinh ra vào thế kỷ thứ 8, dạng một quả núi tự tạo bằng sắt, được chạm khắc và gắn trên khung gỗ sơn mài hình con rùa. Thiết bị phức tạp này sử dụng vòi thủy lực hút rượu tuôn khỏi miệng rồng và một chiếc bát nghiêng được hẹn giờ để mỗi khi đầy ắp rượu sẽ trút bớt xuống một hồ tự tạo có nhiều chiếc lá sắt dùng làm đĩa đựng món ăn. Sử gia Charles Benn miêu tả :

Ở giữa mặt phía Nam của quả núi là một con rồng [ … ] há miệng và phun rượu vào một cái cốc đặt trên lá sen sắt ngay bên dưới. Khi cốc đã đầy 80 %, con rồng ngừng phun rượu và thực khách ngay lập tức lấy chiếc cốc. Trong lúc thực khách chậm rãi uống cạn rượu trước khi trả cái cốc lại vị trí cũ, ngôi đình nhỏ trên đỉnh quả núi sẽ Open và một hình nhân tiểu nhị sẽ Open với một thanh gỗ trên tay. Ngay khi cái cốc nằm lại trên lá sen, con rồng liên tục phun rượu đầy cốc, hình nhân tiểu nhị rút vào trong và cửa đình đóng lại [ … ] Một máy bơm hút rượu từ bể chứa qua một cái lỗ nằm khuất, rượu đã ủ sẽ được bơm trở lại một bình chứa [ dung tích 16 quart / 15 lít ] nằm bên trong núi .

Tuy nhiên, hình nhân cơ khí trong cổ máy rót rượu trên không hẳn là một ý tưởng mang tính cải tiến vượt bậc của thời Đường, bởi người Trung Quốc đã mở màn sản xuất hình nhân cơ khí từ tận thời nhà Tần. Vào thế kỷ thứ 3, Mã Quân từng sản xuất hẳn một nhà hát hình nhân cơ khí chạy nhờ guồng nước. Cũng có một máy rót rượu tự động hóa được biết đến trong quốc tế Hy-La cổ đại, do Heron xứ Alexandria ý tưởng, gồm một chiếc bình có van bên trong và một thiết bị đòn kích bẩy tương tự như như diễn đạt ở trên. Có rất nhiều giai thoại về thiết bị tự động hóa thời Đường còn lưu truyền đến nay. Chẳng hạn như bức tượng hòa thượng bằng gỗ của tướng Dương Vụ Liêm dang tay để tích lũy tiền công đức ; khi khối lượng tiền xu đạt một mức nhất định, hình nhân cơ khí sẽ chuyển dời cánh tay, trút tiền xu vào một cái túi. Cơ chế đòn kích bẩy đối trọng này giống hệt máy đánh bạc đồng xu của Heron. Ngoài ra, còn 1 số ít máy tự động hóa khác như “ rái cá gỗ ” của Vương Cư được cho là hoàn toàn có thể bắt cá ; Needham ngờ rằng máy này vận dụng một cái bẫy lò xo .

Trong lĩnh vực kỹ thuật kết cấu và kiến trúc, cuốn Doanh thiện lệnh biên soạn thời Sơ Đường quy định các tiêu chuẩn và quy chuẩn xây dựng của chính phủ. Tuy không còn tồn tại, song một vài trích đoạn của sách vẫn còn sót lại nằm rải rác trong Đường luật—bộ pháp điển chính thức của nhà Đường. Ngày nay, cuốn Doanh tạo pháp thức của Lý Giới (1065–1101) thời Tống là chuyên luận kỹ thuật đầy đủ và lâu đời nhất về kiến trúc Trung Quốc còn tồn tại. Theo ghi chép, vào thời Đường Huyền Tông (712–756), tổng cộng 34.850 thợ thủ công chính quy làm việc cho nhà nước, chịu sự quản lý của cơ quan Tương tác giám thuộc bộ Công.

In mộc bản[sửa|sửa mã nguồn]

Kim cương kinh năm 868, là cuốn sách in hàng loạt đầu tiên trên thế giới có ghi ngày in cụ thể.

Sự ra đời của công nghệ in mộc bản giúp nhiều người có cơ hội tiếp cận với sách vở hơn. Một trong những tài liệu in ấn lâu đời nhất còn tồn tại trên thế giới là một cuốn kinh Đà-la-ni kích cỡ nhỏ, khai quật tại Tây An vào năm 1974 và có niên đại khoảng từ năm 650 đến năm 670. Kim cương kinh là cuốn sách hoàn thiện đầu tiên được in ở kích cỡ thường, được trang trí bằng hình ảnh minh họa và có niên đại chính xác là vào năm 868. Những tài liệu in ấn đầu tiên bao gồm kinh điển Phật giáo và lịch, một phương tiện thiết yếu để xem ngày tốt, xấu. Do ngày càng có nhiều sách vở tiếp cận đại chúng, tỷ lệ người biết chữ có thể đã được cải thiện, học trò xuất thân từ các tầng lớp thấp trong xã hội cũng có cơ hội tiếp cận với tài liệu học tập có giá phải chăng. Sang thời nhà Tống thì càng có nhiều sĩ tử xuất thân khiêm tốn tham gia các kỳ khoa cử. Tuy kỹ thuật in chữ rời do Tất Thăng phát minh vào thời nhà Tống được xem là một bước đột phá trong ngành công nghệ in ấn thời bấy giờ, song công nghệ in mộc bản phổ biến từ thời Đường sẽ vẫn là phương pháp in ấn thống trị tại Trung Quốc cho đến khi những loại máy in tiên tiến hơn từ châu Âu được du nhập và sử dụng rộng rãi ở Đông Á.

Bản đồ học[sửa|sửa mã nguồn]

Đôn Hoàng tinh đồ, một tinh đồ thể hiện vùng Bắc Cực,̣ có tổng cộng trên 1.300 ngôi sao.

So với thời nhà Hán, thời kỳ nhà Đường chứng kiến những bước phát triển vượt bậc trong lĩnh vực bản đồ học. Khi còn làm hoàng môn thị lang dưới thời nhà Tùy, tể tướng nhà Đường Bùi Củ (547–627) từng chế tạo một tấm bản đồ nổi tiếng, ứng dụng lưới tọa độ của Bùi Tú (224–271) thời Tam Quốc. Được biết, tể tướng Hứa Kính Tông (592–672) cũng từng hoàn thành một tấm bản đồ Trung Quốc vào năm 658. Năm 785, Đường Đức Tông hạ lệnh cho Cổ Đam (730–805) thực hiện một tấm bản đồ vẽ Trung Quốc và các lãnh thổ cũ ở Trung Á. Khi hoàn thành vào năm 801, bản đồ có kích thước 9,1 × 10 mét, có tỷ lệ 1 thốn tương đương với 100 lý. Vũ tích đồ thời Tống cũng có tỷ lệ chia độ là 100 lý cho mỗi ô lưới chữ nhật. Tuy nhiên, loại bản đồ thời Đường duy nhất còn tồn tại là Đôn Hoàng tinh đồ, mô phỏng vị trí các chòm sao. Mặc dù vậy, bản đồ địa hình sớm nhất của Trung Quốc còn tồn tại tới ngày hôm nay có nguồn gốc từ nước Tần thời Chiến Quốc, có niên đại vào khoảng thế kỷ 4 TCN, được khai quật vào năm 1986.

Người Trung Quốc thời Đường chú trọng đến quyền lợi của việc phân loại tổng thể những loại thuốc dùng trong y dược. Năm 657, Đường Cao Tông cho biên soạn một cuốn bách khoa toàn thư về dược liệu học, tiềm ẩn những ghi chép và minh họa về 833 loại dược liệu khác nhau chiết xuất từ đá, khoáng chất, sắt kẽm kim loại, thực vật, thảo mộc, động vật hoang dã, rau và ngũ cốc. Bên cạnh biên soạn dược điển, chính quyền sở tại nhà Đường cũng nỗ lực thôi thúc ngành y bằng cách duy trì những trường dạy y thuật, mở những khoa thi y học để tuyển chọn thầy thuốc, hoặc sản xuất sổ tay pháp y cho thầy thuốc .

Một số thấy thuốc nổi tiếng thời Đường gồm có Chân Quyền (mất 643) và Tôn Tư Mạc (581–682). Chân Quyền là người đầu tiên ghi chép về dư lượng đường trong nước tiểu của bệnh nhân mắc bệnh tiểu đường, trong khi Tôn Tư Mạc là người đầu tiên nhận thức rằng bệnh nhân tiểu đường nên kiêng thức uống có cồn và thực phẩm giàu tinh bột. Theo ghi chép của Chân Quyền và một số thầy thuốc khác thời Đường, tuyến giáp của cừu và lợn được dùng làm thuốc để chữa trị bệnh gút (tại phương Tây, tuyến giáp chỉ bắt đầu được sử dụng trong y học vào năm 1890 để chữa trị cho bệnh nhân mắc bệnh bướu cổ). Phương thức trám răng dùng thiếc và bạc cũng được đề cập lần đầu trong Tân Tu bản thảo của Tô Kính (599–674).

Giả kim thuật, bình gas và điều hòa không khí[sửa|sửa mã nguồn]

Các nhà khoa học Trung Quốc thời Đường thường vận dụng những công thức hóa học phức tạp để sản xuất nhiều loại loại sản phẩm như kem hoặc vecni chống thấm nước, chống bám bụi dành cho quần áo hoặc vũ khí, xi-măng chống cháy dùng cho đồ thủy tinh và gốm sứ, kem chống thấm dùng cho quần áo lụa của thợ lặn, kem đánh bóng gương đồng v.v.Ngay từ thời Tây Hán, người Trung Quốc đã biết cách luân chuyển khí thoát ra từ mặt đất bằng ống tre để đun sôi nước để trích xuất muối. Theo một cuốn địa chí của Tứ Xuyên thì vào thời Đường, nhiều người tụ tập tại một “ giếng lửa ” sâu 182 mét để tích lũy khí gas vào một ống tre di động, hoàn toàn có thể mang đi hàng chục kilômét mà vẫn cháy. Đây thực ra là những bình gas tiên phong trong lịch sử dân tộc. Robert Temple cho rằng một ống tre như vậy hoàn toàn có thể được lắp một loại vòi nào đó để đóng, mở khi sử dụng .

Nhà phát minh Đinh Hoãn thời Đông Hán đã chế tạo một chiếc quạt quay để điều hòa không khí. Đây là một hệ thống gồm 7 bánh xe có đường kính 3 mét và được quay bằng tay để tạo ra luồng gió. Năm 747, Đường Huyền Tông đã cho dựng một tháp làm mát trong cung. Sách Đường ngữ lâm mô tả hệ thống bao gồm những bánh xe quay bằng sức nước để tạo luồng gió mang hơi ẩm làm mát không khí. Sang đến thời Tống, nhiều thư tịch cổ cũng đã đề cập tới việc sử dụng hệ thống làm mát không khí nói trên một cách rộng rãi bởi nhiều đối tượng khác nhau.

  1. ^ Lũng Tây Lý thị (隴西李氏) nghĩa là “dòng họ Lý ở đất Lũng Tây”. Lũng Tây là vùng đất ở phía Tây của Lũng Sơn, một ngọn núi ở phía Đông tỉnh ( 隴西李氏 ) nghĩa là ” dòng họ Lý ở đất Lũng Tây “. Lũng Tây là vùng đất ở phía Tây của Lũng Sơn, một ngọn núi ở phía Đông tỉnh Cam Túc
  2. ^

    Lưu thủ (留守) là một chức quan thời Tùy, giữ nhiệm vụ trấn thủ khu vực hiểm yếu.

  3. ^

    Quốc cữu (國舅): Cha vợ của vua

  4. ^ Chuyển Luân Thánh Vương (轉輪聖王), bắt nguồn từ Chakravarti trong tiếng Phạn, chỉ một vị vua phụng mệnh Thượng Đế xuống trần gian làm nhiệm vụ luân chuyển xã hội loài người từ xã hội ( 轉輪聖王 ), bắt nguồn từtrong tiếng Phạn, chỉ một vị vua phụng mệnh Thượng Đế xuống trần gian làm trách nhiệm luân chuyển xã hội loài người từ xã hội mạt pháp sang xã hội mới .
  5. ^ Bát nghị (八議) là tám loại người nếu phạm tội nặng thì trước khi xét xử phải được phép của vua và khi kết tội phải tâu lên vua để vua định đoạt. Quốc triều hình luật của nhà Đường luật) quy định tám loại người đó là:
    1. Những người thân thuộc của vua (nghị thân).
    2. Những người giúp đỡ vua lâu ngày (nghị cố).
    3. Những người có đức hạnh lớn (nghị hiền).
    4. Những người có tài năng lớn (nghị năng)
    5. Những người có công lớn (nghị công).
    6. Những người có chức tước lớn (nghị quý).
    7. Những người siêng năng cần mẫn trong chức vụ (nghị cần).
    8. Những con cháu các triều trước (nghị tôn).

    ( 八議 ) là tám loại người nếu phạm tội nặng thì trước khi xét xử phải được phép của vua và khi kết tội phải tâu lên vua để vua định đoạt. của nhà Hậu Lê ( dựa trên ) lao lý tám loại người đó là :

  6. ^ a b c
    • 1 trượng (丈) = 10 thước (尺) = 3,11 mét
    • 1 lạng (兩) = 24 thù (銖) = 37,3 gam
    • 1 cân (斤) = 16 lạng = 0,5968 kilôgam
    • 1 thạch (石) = 10 đấu (斗) = 59,44 lít
    • 1 mẫu (畝) = 580,3 m²

    Quy đổi những đơn vị chức năng thống kê giám sát thời nhà Đường sang hệ mét

  7. ^ Lưu ý phục trang trong tranh không đúng mực, khi Đường Thái Tông mặc đồ truyền thống lịch sử y phục dân tộc bản địa du mục, còn sứ giả Đông La Mã thì mặc phục trang thời Cộng hòa
  8. ^

    Tạp trở (雜俎) có nghĩa là ghi chép hỗn tạp.

  9. ^

    Tứ điền (賜田) có nghĩa là ruộng vua ban.

  10. ^

    Chiêu đề (招提), bắt nguồn từ tiếng Phạn, chỉ nhà khách mà tăng chúng từ bốn phương đến có thể nghỉ lại qua đêm.

  11. ^

    Lan nhã, viết tắt của a-lan-nhã (阿蘭若), bắt nguồn từ tiếng Phạn, chỉ chỗ tĩnh mịch thanh tịnh.

  12. ^ Đại Tần (大秦) là tên gọi của La Mã trong các thư tịch Trung Quốc cổ. Xem chi tiết tại bài ( 大秦 ) là tên gọi của La Mã trong những thư tịch Trung Quốc cổ. Xem cụ thể tại bài Quan hệ La Mã – Trung Quốc
  13. ^

    Đường cân (唐巾) là một dạng khăn đội đầu, hai rìa choãi ra hai bên hình chữ Bát (八), là loại mũ đội phổ biến của nam giới tại Trung Quốc và các nước đồng văn thời trung đại.

  • Abramson, Marc S. (2008), Ethnic Identity in Tang China, Philadelphia: University of Pennsylvania Press, ISBN 978-0-8122-4052-8
  • Barrett, Timothy Hugh (2008), The Woman Who Discovered Printing, New Haven; London: Yale University Press, ISBN 978-0-300-12728-7
  • Cotterell, Arthur (2007), The Imperial Capitals of China: An Inside View of the Celestial Empire, London: Pimlico, ISBN 978-1-84595-009-5
  • de la Vaissière, E. (2005), Sogdian Traders. A History, Leiden: Brill, ISBN 978-90-04-14252-7
  • Schafer, Edward H. (1967), The Vermilion Bird: T’ang Images of the South, Berkeley and Los Angeles: University of California Press
  • Wang, Zhenping (2013), Tang China in Multi-Polar Asia: A History of Diplomacy and War, ISBN 978-0-8248-3644-3

Liên kết ngoài[sửa|sửa mã nguồn]

Nhà Đường – Wikipedia tiếng Việt
Bài viết liên quan
Sửa máy giặt
Bài Mới Nhất
Hotline 24/7: O984.666.352
Alternate Text Gọi ngay